Ramayana
Valmiki Ramayana condensed in the poet’s own words
(Source: Prof PPS Sastri, with translation of Dr. V
Raghavan; also with help from https://readramayana.org/ for text and
translation)
1. Prologue
I am reminded of early part of my life as I find the street
outside free of movement mostly and the deafening noise of chattering humans
and revving-up engines absent. There would be the crow cawing, or cock crowing,
an occasional cuckoo sending a dulcet note if it is spring, in the morning. The
calf would moo expressing its hunger and the cow would look at it with motherly
fondness as the cowherd has not yet come to let the calf drink off the udders
milk all of which was its, but now rationed by human ingenuity.
The maid would come, clean the house and vessels, and the
lady of the house will then go to bathe, take the vessels after rinsing them
once, and set about lighting the fire at the hearth, and cook with undiverted
attention as there was no whistling cooker then. Cooking was like an act of
penance.
But, despite such chores that occupied time, time would
hang heavy, and people had learnt to respect its pace. They tried to overcome
ennui by some traditional kalakshepam – passing time. They would narrate or
listen to katha – tale. It would be of Hari – who was a responsible manager who
visited the shop floor whenever there was problem, while confining to his cabin
when things were on a roll, perhaps watching how the stocks and currencies
gyrated. As the world went off gear often, Hari’s visits became numerous and
the narratives of his activity voluminous. People took delight in repeatedly
savouring it. That is what Hari Katha Kalakshepam was about.
Perhaps, lockdown is a time we may resort to it. Some may
think that Hari might visit seeing such an unprecedented problem, but he may
think it is all fake!
2. Narada narrates Rama’s qualities
तपःस्वाध्यायनिरतम् तपस्वी वाग्विदां वरम् ।
नारदं परिपप्रच्छ वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवम् ॥
Vālmiki, a Tapasvi, inquired with Nārada, a bull among
Munis, the foremost of the men of letters, who was engaged in Tapa and
Swādhyāya:
कोन्वस्मिन्साम्प्रतं लोके गुणवान्कश्च वीर्यवान् ।
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च सत्यवाक्यो दृढव्रतः ॥
Who, in this world, is: 1) of good qualities, 2) valiant,
3) knows dharma, 4) grateful, 5) truthful, 6) committed?
चारित्रेण च को युक्तः सर्वभूतेषु को हितः ।
विद्वान्कः कः समर्थश्च कश्चैकप्रियदर्शनः ॥
7) of good conduct, 8) always well-disposed to all beings,
9) scholar, 10) competent,
11) personable and pleasing to all alike?
आत्मवान्को जितक्रोधो द्युतिमान्कोऽनसूयकः ।
कस्य बिभ्यति देवाश्च जातरोषस्य संयुगे ॥
12) has self-knowledge, 13) in control of his temperament,
14) radiant,
15) not envious, 16) and whom even gods fear if enraged?
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुम् परं कौतूहलं हि मे ।
I am very curious and long to know this.
श्रुत्वा चैतत्त्रिलोकज्ञो वाल्मीकेर्नारदो वचः ।
श्रूयतामिति चामन्त्र्य प्रहृष्टो वाक्यमब्रवीत् ॥
Nārada, who knew the three worlds, was delighted with the
inquiry of Vālmiki and said:
बहवो दुर्लभाश्चैव ये त्वया कीर्तिता गुणाः ।
मुने वक्ष्याम्यहं बुद्ध्वा तैर्युक्तः श्रूयतां नरः
॥
Many and rare are the qualities mentioned by you. There is one
such person that I know. I will tell you about him.
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो रामो नाम जनैः श्रुतः ।
नियतात्मा महावीर्यो द्युतिमान्धृतिमान् वशी ॥
He is known by the name Rāma by people. He is born into the
lineage of Ikshwāku.
He is disciplined, valiant, radiant, firm and restrained.
बुद्धिमान्नीतिमान्वाग्मी श्रीमान् शत्रुनिबर्हणः ।
विपुलांसो महाबाहुः कम्बुग्रीवो महाहनुः ॥
Intelligent, just, articulate, auspicious, terrifying to
his foes, broad-shouldered, with great arms, straight neck, and great cheek.
यशस्वी ज्ञानसम्पन्नः शुचिर्वश्यः समाधिमान् I
रक्षिता जीवलोकस्य धर्मस्य परिरक्षिता ॥
Famous, knowledgeable, pure, arractive and composed.
Proector of all life and dharma.
सर्वदाऽभिगतस्सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः ।
आर्यस्सर्वसमश्चैव सदैकप्रियदर्शनः ॥
Joined always by good people like an ocean by rivers,
noble, impartial, always pleasing to look at.
स च सर्वगुणोपेतः कौसल्यानन्दवर्धनः ।
समुद्र इव गाम्भीर्ये धैर्येण हिमवानिव ॥
विष्णुना सदृशो वीर्ये सोमवत्प्रियदर्शनः ।
धनदेन समस्त्यागे सत्ये धर्म इवापरः ॥
He is endowed with all good qualities, increaser of joy to
Kausalya, like ocean in dignity, like Himalayas in courage, like Vishṇu.in
valour, like moon in pleasant countenance, like Kubera in charity, like another
God of Dharma in truth.
3. Ramayana is born
नारदस्य तु तद्वाक्यम् श्रुत्वा वाक्यविशारदः ।
जगाम तमसातीरम् जाह्नव्यास्त्वविदूरतः ॥
Having heard that speech from Narada, an adept speaker,
Valimiki went to the banks of Tamasa, not from the Ganga.
तस्याभ्याशे तु मिथुनम् चरन्तमनपायिनम् ।
ददर्श भगवांस्तत्र क्रौञ्चयोश्चारुनिःस्वनम् ॥
There Bhagawān Vālmiki, saw nearby, a pair of Krouncha
birds sporting, never apart from each other and singing melodiously.
तस्मात्तु मिथुनादेकम् पुमांसं पापनिश्चयः ।
जघान वैरनिलयो निषादस्तस्य पश्यतः ॥
As he was watching, a hunter, cruel of nature and sinful in
intent,
killed the male of the pair.
तं शोणितपरीताङ्गम् वेष्टमानं महीतले ।
भार्या तु निहतं दृष्ट्वा रुराव करुणां गिरम् ।
Seeing him rolling dead on the earth with its limba covered
with blood,
thus shot down and writhing on the ground, the wife cried
piteously.
तथा तु तं द्विजं दृष्ट्वा निषादेन निपातितम् ।
ऋषेर्धर्मात्मनस्तस्य कारुण्यं समपद्यत ॥
Seeing the bird in that state, killed by the hunter,
compassion arose in the high-souled sage.
ततः करुणवेदित्वात् अधर्मोऽयमिति द्विजः ।
निशाम्य रुदतीं क्रौञ्चीम् इदं वचनमब्रवीत् ॥
The twice-born, hearing the piteously crying krouncha, out
of compassion spoke the following considering it unrighteous.
मा निषाद प्रतिष्ठां त्वं अगमश्शाश्वतीस्समाः ।
यत्क्रौञ्चमिथुनादेकः अवधीः काममोहितम् ॥
‘O hunter! you shall have no rest for endless years, since
you have killed one of the Krounca birds that were engrossed in love.’
तस्यैवं ब्रुवतश्चिन्ता बभूव हृदि वीक्षतः ।
शोकार्तेनास्य शकुनेः किमिदं व्याहृतं मया ॥
As he spoke thus and looked, this thought occurred to him –
what has been uttered by me afflicted by sorrow for this bird?
चिन्तयन् स महाप्राज्ञः चकार मतिमान् मतिम् ।
शिष्यं चैवाब्रवीद्वाक्यम् इदं स मुनिपुङ्गवः ॥
Thinking thus,
the knowledgeable one, the best of sages, made up his mind,
and told his pupil this.
पादबद्धोऽक्षरसमः तन्त्रीलयसमन्वितः ।
शोकार्तस्य प्रवृत्तो मे श्लोको भवतु नान्यथा ॥
‘It has four symmetrical quarters, with equal syllables in
each quarter. It bears the rhythm of a stringed instrument. It must be nothing
but a Ṡlōka, that came out of my Ṡōka.’
तमेव चिन्तयन्नर्थम् उपावर्तत वै मुनिः I
आजगाम ततो ब्रह्मा लोककर्त्ता स्वयं प्रभुः ।
Thinking of its meaning only, the sage returned. Brahma,
the creator and lord of the world, himself came.
तमुवाच ततो ब्रह्मा प्रहसन् मुनिपुङ्गवम् ।
श्लोक एव त्वया बद्धो नात्र कार्या विचारणा ॥
Then, Brahma said with a smile to that great Muni,
‘'indeed, it is a Ṡlōka that you have composed. There is no need for further
enquiry on this.'
मच्छन्दादेव ते ब्रह्मन् प्रवृत्तेयं सरस्वती ।
वृत्तं कथय धीरस्य यथा ते नारदाच्छ्रुतम् ॥
‘Brahmin, through my will, Saraswathi has issued forth.
Narrate the story of the hero as you have heard from Narada.’
यावत्स्थास्यन्ति गिरयः सरितश्च महीतले ।
तावद्रामायणकथा लोकेषु प्रचरिष्यति ॥
‘As long as the hills and rivers remain on the earth, so
long shall the story of Rāma prevail in the worlds.’
स यथा कथितं पूर्वम् नारदेन महर्षिणा ।
रघुवंशस्य चरितम् चकार भगवानृषिः ॥
Bhagawān and Ṛishi (Vālmiki), composed the story of the
family of the Raghus
as was told to him by Maharshi Nārada.
कुशीलवौ तु धर्मज्ञौ राजपुत्रौ यशस्विनौ ।
बिम्बादिवोत्थितौ बिम्बौ रामदेहात्तथापरौ ॥
यथोपदेशं तत्त्वज्ञौ जगतुस्तौ समाहितौ ॥
The princes, Kusa and Lava, steeped in dharma and truth,
and possessed of fame, who had sprang from the body of Rama like two replicas,
sang it carefully as taught.
सर्वापूर्वमियं येषाम् आसीत्कृत्स्ना वसुन्धरा ।
इक्ष्वाकूणामिदं तेषाम् राज्ञां वंशे महात्मनाम् ।
महदुत्पन्नमाख्यानम् रामायणमिति श्रुतम् ॥
This great narration heard as Ramayana arose in the family
of the great Ikshvaku kings, to whom from days of yore the entire earth
belonged.
तदिदं वर्तयिष्यामि सर्वं निखिलमादितः ।
धर्मकामार्थसहितम् श्रोतव्यमनसूयया ॥
I will perpetuate in full from the very beginning, this
story, endowed wih dharma, artha and kama, fit to be heard without skepticism
or indifference.
4. Rama is born
कोसलो नाम मुदितः स्फीतो जनपदो महान् ।
निविष्टः सरयूतीरे प्रभूतधनधान्यवान् ॥
The great, happy and vast country known as Kōsala lies on
the banks of Sarayu,
replete with riches and grains.
अयोध्या नाम नगरी तत्रासील्लोकविश्रुता ।
मनुना मानवेन्द्रेण या पुरी निर्मिता स्वयम् ॥
The city called Ayōdhyā, known throughout the worlds, was
there. It was built by Manu himself, the lord of men.
तां तु राजा दशरथो महाराष्ट्रविवर्द्धनः ।
पुरीमावासयामास दिवं देवपतिर्यथा ॥
King Daṡaratha, the developer of mighty kingdoms, lived in
that city just like the chief of Dēvas in heaven.
तस्य त्वेवम्प्रभावस्य धर्मज्ञस्य महात्मनः ।
सुतार्थं तप्यमानस्य नासीद्वंशकरस्सुतः ॥
That Mahātma, expert in Dharma, famous one, aching for a
son,
Had no offspring to continue the line.
स निश्चितां मतिं कृत्वा यष्टव्यमिति बुद्धिमान् ।
पुरोहितं वसिष्ठं च ये चान्ये द्विजसत्तमाः ॥
तान् पूजयित्वा धर्मात्मा राजा दशरथस्तदा ।
इदं धर्मार्थसहितम् वाक्यं श्लक्ष्णमथाब्रवीत् ॥
Making up his mind to do a sacrifice, the wise and righteous
king honoured the purohit Vasishta and other great twice-born ones, and uttered
these pleasing words imbued with dharma:
मम लालप्यमानस्य पुत्रार्थं नास्ति वै सुखम् ।
तदहं यष्टुमिच्छामि शास्त्रदृष्टेन कर्मणा ।
‘For me, yearning for a son, there is indeed no peace of
mind. Therefore, I desire to perorm a sacrifice according to the instructions
of Sastras.’
वसिष्ठप्रमुखास्सर्वे ऊचुः दशरथं वचः I
सर्वथा प्राप्स्यसे पुत्रान् अभिप्रेतांश्च पार्थिव II
All with Vasishta as the head told Dasaratha, ‘O king, by all
means you shall get sons as desired.’
ततः प्रीतोऽभवद्राजा श्रुत्वैतद्द्विजभाषितम् ।
अमात्यांश्चाब्रवीद्राजा हरषेणेदं शुभाक्षरं ।
गुरूणां वचनाच्छीघ्रं यज्ञभूमिर्विधीयताम् ॥
The king was happy hearing the words of Brāhmaṇas and with
eyes full of joyful tears, said to the ministers: ‘Let the sacrificial site be
laid as instructed by the Gurus expeditiously.’
तथेति च ततः सर्वे यथाऽऽज्ञप्तमकुर्वत ।
ततो वसिष्ठप्रमुखाः यज्ञकर्मारभंस्तदा ॥
Then, all did accordingly as ordered. Then, Vasishta and
others started the sacrificial rites.
धूमगन्धं वपायास्तु जिघ्रति स्म नराधिपः ।
यथाकालं यथान्यायम् निर्णुदन् पापमात्मनः ॥
The king smelled the scent of the odorous smoke from the
Vapa in an appropriate manner and at the appropriate time to rid himself of all
his sins.
ततो देवाः सगन्धर्वाः सिद्धाश्च परमर्षयः ।
अब्रुवन् लोककर्त्तारम् ब्रह्माणं वचनं महत् ॥
Then, all the Dēvas, Gandharvas, Siddhas and great Ṛshis
said lofty words to Brahma, the creator of the worlds:
भगवन् त्वत्प्रसादेन रावणो नाम राक्षसः ।
सर्वान्नो बाधते वीर्यात् शासितुं तं न शक्नुमः ॥
O Bhagawan, the Rākshasa named Rāvaṇa harries us with his
power he gained by your grace. We are not able to restrain him.
एतस्मिन्नन्तरे विष्णुः उपयातो महाद्युतिः ।
अब्रवीत् त्रिदशान् सर्वान् समेतान् धर्मसंहितान् ॥
In the meanwhile, Vishnu of great effulgence arrived and
told all the gathered devas committed to righteousness.
भयं त्यजत भद्रं वो हितार्थं युधि रावणम् ।
हत्वा क्रूरं दुरात्मानम् देवर्षीणां भयावहम् ।
वत्स्यामि मानुषे लोके पालयन् पृथिवीमिमाम् ॥
‘Give up fear. Auspiciousness to you. I will kill the cruel
and wicked Ravana who is frightening all devas, and will live in the mortal
world ruling this earth.’
एवं दत्त्वा वरं देवो देवानां विष्णुरात्मवान् ।
मानुषे चिन्तयामास जन्मभूमिमथात्मनः ॥
Having given a boon thus, Vishnu, the God of gods, who
knows the self, thought about his place of birth in the world of humans.
ततः पद्मपलाशाक्षः कृत्वात्मानं चतुर्विधम् ।
पितरं रोचयामास तदा दशरथं नृपम् ॥
Then the one with eyes like lotus petals made himself into
four parts and chose king Daṡaratha as his father.
ततो वै यजमानस्य पावकादतुलप्रभम् ।
प्रादुर्भूतं महद्भूतम् महावीर्यं महाबलम् ।
दिव्यपायससम्पूर्णाम् पात्रीं पत्नीमिव स्वयम् ।
प्रगृह्य विपुलां दोर्भ्याम् समवेक्ष्याब्रवीदिदम् II
Then, from the fire of the sacrifice arose a great being of
matchless radiance and possessed of great valour and strength. Holding in his
arms, as if it were his wife, a vessel full of divine payasa and looking
around, said thus:
इदं तु नरशार्दूल पायसं देवनिर्मितम् ।
प्रजाकरं गृहाण त्वम् धन्यमारोग्यवर्द्धनम् ॥
भार्याणामनुरूपाणां अश्नीतेति प्रयच्छ वै ।
तासु त्वं लप्स्यसे पुत्रान् यदर्थं यजसे नृप ॥
‘O Tiger among men! Take this Pāyasam made by the Dēvas,
giver of progeny, bringer of luck and health. Give it to your worthy wives,
asking them to partake of it. You will indeed get sons through them, for which
you perform the sacrifice.’
तथेति नृपतिः
प्रीतः शिरसा प्रतिगृह्य ताम् ।
सोऽन्तःपुरं प्रविश्यैव कौसल्यामिदमब्रवीत् ।
पायसं प्रतिगृह्णीष्व पुत्रीयं त्विदमात्मनः ॥
Accordingly, the pleased king took the vessel with bowed
head. Entered the harem and told Kousalya, ‘Take this payasam which will give
you sons.’
कौसल्यायै नरपतिः पायसार्धं ददौ तदा ।
अर्धादर्धं ददौ चापि सुमित्रायै नराधिपः II
कैकेय्यै चावशिष्टार्द्धम् ददौ पुत्रार्थकारणात् ।
प्रददौ चावशिष्टार्धम् पायसस्यामृतोपमम् ।
अनुचिन्त्य सुमित्रायै पुनरेव महीपतिः II
एवं तासां ददौ राजा भार्याणां पायसं पृथक् ॥
The king then gave half of the payasam to Kousalya, and
half of half to Sumitra. He gave half of the remaining for the purpose of
getting a son, and again gave the remaining to Sumitra after some thought.
Thus, the king gave the payasam to each of his wives.
पुत्रत्वं तु गते विष्णौ राज्ञस्तस्य महात्मनः ।
उवाच देवताः सर्वाः स्वयम्भूर्भगवानिदम् ॥
सृजध्वं हरिरूपेण पुत्रांस्तुल्यपराक्रमान् ॥
As Vishṇu had become the sons of that great king, self-born
Brahma said to all the Dēvas: ‘Create sons equal to you in the form of
monkeys.’
ते तथोक्ता भगवता तत् प्रतिश्रुत्य शासनम् ।
जनयामासुरेवं ते पुत्रान् वानररूपिणः ॥
Thus told and having heard the command of Brahma, they
created sons in the form of monkeys.
निर्वृत्ते तु क्रतौ तस्मिन् राजा सम्पूर्णमानसः ।
उवास सुखितस्तत्र पुत्रोत्पत्तिं विचिन्तयन् ॥
On completion of the sacrifice, the well-pleased king lived
happily there thinking of the birth of sons.
ततश्च द्वादशे मासे चैत्रे नावमिके तिथौ ।
नक्षत्रेऽदितिदैवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पञ्चसु ।
ग्रहेषु कर्कटे लग्ने सर्वलोकनमस्कृतम् ।
कौसल्याजनयद्रामम् सर्वलक्षणसंयुतम् ।
विष्णोरर्धं महाभागम् पुत्रमैक्ष्वाकुवर्धनम् ॥
Then in the twelfth month, on the ninth day of Chaitra, in
the constellation of Punarvasu presided over by Aditi, under Kataka lagna,
Kousalya gave birth to Rama venerated by all the worlds and possessed of all
auspicious marks and of good fortune, representing one half of Vishnu, as
perpetuator of Ikshvaku race.
भरतो नाम कैकेय्याम् जज्ञे सत्यपराक्रमः ।
अथ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्राजनयत्सुतौ II
Bharata of unfailing valour was born to Kaikeyi, and
Sumitra delivered the two sons, Lakshmana and Satrugna.
पुष्ये जातस्तु भरतो मीनलग्ने प्रसन्नधीः ।
सार्पे जातौ च सौमित्री कुलीरेऽभ्युदिते रवौ ॥
Bharata, of clear intellect, was born under the
constellation of Pushya in Meena Lagna. The two sons of Sumitra were born in
the constellation of Aslesha which is ruled by the snake when the sun was in
Karkata Lagna.
राज्ञः पुत्रा महात्मानः चत्वारो जज्ञिरे पृथक् ।
गुणवन्तोऽनुरूपाश्च रुच्या प्रोष्ठपदोपमाः ॥
Four high-souled sons of the king were successively born to
the great king. They were endowed with highcharacter and likeness of form, and
were like the star Proshtapada in lustre.
अतीत्यैकादशाहं तु नामकर्म तथाऽकरोत् ।
ज्येष्ठं रामं महात्मानम् भरतं कैकयीसुतम् ।
सौमित्रिं लक्ष्मण इति शत्रुघ्नमपरं तथा ।
वसिष्ठः परमप्रीतो नामानि कृतवांस्तदा ॥
After eleven days passed, the highly pleased Vasishṭha
performed the naming ceremony. He named the great eldest son as Rāma, the son
of Kaikēyi as Bharata and the sons of Sumitrā as Lakshmaṇa and Ṡatrughna.
बाल्यात् प्रभृति सुस्निग्धो लक्ष्मणो
लक्ष्मिवर्द्धनः ।
रामस्य लोकरामस्य भ्रातुर्ज्येष्ठस्य नित्यशः ।
सर्वप्रियकरस्तस्य रामस्यापि शरीरतः ॥
Lakshmaṇa, the increaser of Lakshmi, had always been close
to Rāma, was from childhood always greatly attached to his elder brother, Rama,
who was pleasing to the world. He would everything dear to Rama and was like
his soul outside the body.
भरतस्यापि शत्रुघ्नो लक्ष्मणावरजो हि सः ।
प्राणैः प्रियतरो नित्यम् तस्य चासीत्तथा प्रियः ॥
Similarly, Ṡatrughna, the brother of Lakshmaṇa, was always
dearer than life to Bharata and vice versa.
स चतुर्भिर्महाभागैः पुत्रैर्दशरथः प्रियैः ।
बभूव परमप्रीतो देवैरिव पितामहः ॥
With those four dear and richly endowed sons, Daṡaratha was
as supremely pleased as Brahma with Dēvas.
5. Visvamitra takes Rama and Lakshmana for protection of
his Yagna against Rakshasas
अथ राजा दशरथः तेषां दारक्रियां प्रति ।
चिन्तयामास धर्मात्मा सोपाध्यायः सबान्धवः ॥
The Dharmātma king Daṡaratha, then, along with the high
priest and relatives pondered about their marriage.
तस्य चिन्तयमानस्य मन्त्रिमध्ये महात्मनः ।
अभ्यागच्छन्महातेजा विश्वामित्रो महामुनिः ॥
As that Mahātma Daṡaratha was discussing their marriage in
the midst of the ministers, the supremely radiant and great Muni Viṡwāmitra
arrived.
अथ हृष्टमना राजा विश्वामित्रं महामुनिम् ।
उवाच परमोदारो हृष्टस्तमभिपूजयन् ॥
The pleased, generous and kind king paid due respects to
the great Muni and said to him:
यथाऽमृतस्य सम्प्राप्तिः यथा वर्षमनूदके ।
यथा सदृशदारेषु पुत्रजन्माप्रजस्य च ।
प्रणष्टस्य यथा लाभो यथा हर्षो महोदये ।
तथैवागमनं मन्ये स्वागतं ते महामुने ॥
‘Your arrival here is like obtaining Amṛta, like rains in
the places affected by drought, like the birth of a son through a dear wife for
a childless man, like the repossession of a lost object, and is like the bliss
of great prosperity. Welcome to you, O great Muni.’
कं च ते परमं कामम् करोमि किमु हर्षितः ।
पात्रभूतोऽसि मे ब्रह्मन् दिष्ट्या प्राप्तोऽसि
धार्मिक ।
अद्य मे सफलं जन्म जीवितं च सुजीवितम् ॥
‘What supreme desire may I fulfil of yours with pleasure? O
Brahman, you are a fit person to me. You have come because of my good luck,
righteous one. Today, my life has found its purpose, and my living has become
good.’
पूर्वं राजर्षिशब्देन तपसा द्योतितप्रभः ।
ब्रह्मर्षित्वमनुप्राप्तः पूज्योऽसि बहुधा मया ॥
ब्रूहि यत्प्रार्थितं तुभ्यम् कार्यमागमनं प्रति ॥
‘You who were a Rājarshi before have achieved the status of
a Brahmarshi, radiant with the lustre of penance. You have to be honoured by me
in many ways. Please tell me what your request is for which you have come.’
तच्छ्रुत्वा राजसिंहस्य वाक्यमद्भुतविस्तरम् ।
हृष्टरोमा महातेजा विश्वामित्रोऽभ्यभाषत ॥
Hearing those wonderful and elaborate words of the lion
among kings, the supremely radiant Visvamitra said with goose bumps out of joy:
अहं नियममातिष्ठे सिद्ध्यर्थं पुरुषर्षभ ।
तस्य विघ्नकरौ द्वौ तु राक्षसौ कामरूपिणौ ॥
मारीचश्च सुबाहुश्च वीर्यवन्तौ सुशिक्षितौ ॥
‘O bull among men! I follow certain specific observance in
the pursuit of certain objectives. But two Rākshasas, who can change their form
at will, mmmmaicha and Subahu, valorous and well trained, are causing
obstacles.’
न च मे क्रोधमुत्स्रष्टुम् बुद्धिर्भवति पार्थिव ।
तथाभूता हि सा चर्या न शापस्तत्र मुच्यते ॥
‘O king, I have no mind to manifest anger. That observance
is such that no curse is pronounced there.’
काकपक्षधरं शूरम् ज्येष्ठं मे दातुमर्हसि ॥
शक्तो ह्येष मया गुप्तो दिव्येन स्वेन तेजसा ।
राक्षसा ये विकर्तारः तेषामपि विनाशने ॥
‘You must give me your heroic eldest son, with side-locks.
Protected by me and with his own divine brilliance, he is capable of
destroying the Rākshasas that are
obstructing my work.’
न च तौ राममासाद्य शक्तौ स्थातुं कथञ्चन ।
न च पुत्रकृतस्नेहम् कर्तुमर्हति पार्थिव II
‘Those two cannot withstand Rāma in any manner. No one
other than Rāma, can kill them. You should not indulge in paternal affection.’
अहं वेद्मि महात्मानम् रामं सत्यपराक्रमम् ।
वसिष्ठोऽपि महातेजा ये चेमे तपसि स्थिताः ॥
तथा कुरुष्व भद्रं ते मा च शोके मनः कृथाः ॥
‘I know Rama, the great soul of true powess. So do the
radiant Vasishṭha and these other ascetics. Do as bid. Auspiciousness to you.
Do not give way to grief.’
तच्छ्रुत्वा राजशार्दूलो विश्वामित्रस्य भाषितम् ।
मुहूर्तमिव निःसञ्ज्ञः सञ्ज्ञावानिदमब्रवीत् ॥
Hearing that spoken by Viṡwāmitra, the tiger among kings
lost his senses for a moment, as it were, and then becoming consciousness,
said:
ऊनषोडशवर्षो मे रामो राजीवलोचनः ।
न युद्धयोग्यतामस्य पश्यामि सह राक्षसैः ॥
My lotus-eyed Rāma is not even sixteen yet. I do not see in
him merit to fight with Rākshasas.
इयमक्षौहिणी पूर्णा यस्याहं पतिरीश्वरः ।
योग्या रक्षोगणैर्योद्धुम् न रामं नेतुमर्हसि ॥
‘This full askhouhini of which I am the chief can fight
with the Rakshasas. You should not take Rama.’
बालो ह्यकृतविद्यश्च न च वेत्ति बलाबलम् ।
न चास्त्रबलसंयुक्तो न च युद्धविशारदः ।
He is a boy, not yet fully trained, does not know the
strong and weak points, not taught fully the science of archery, and not adept
in warfare.
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य स्नेहपर्याकुलाक्षरम् ।
नृपतिं सुव्रतो धीरो वसिष्ठो वाक्यमब्रवीत् ॥
Hearing that utterance of his, indistinct because of love,
the disciplined and pious Vasishta told the king:
इक्ष्वाकूणां कुले जातः साक्षाद्धर्म इवापरः ।
धृतिमान् सुव्रतः श्रीमान् न धर्मं हातुमर्हसि ॥
‘Being born in the lineage of Ikshwāku, and being like an
alter ego of dharma, possessed of courage, piety and bounteousness, you should
not harm dharma.’
कृतास्त्रमकृतास्त्रं वा नैनं शक्ष्यन्ति राक्षसाः ।
गुप्तं कुशिकपुत्रेण ज्वलनेनामृतं यथा ॥
‘The Rākshasas cannot withstand him, whether trained in
archery or not, protected by the son of Kusika, like Amrta protected by fire.’
एष विग्रहवान् धर्म एष वीर्यवतां वरः ।
एष बुद्ध्याधिको लोके तपसश्च परायणम् ॥
‘He is the embodiment of Dharma; he is the best among the
valiant; he is supreme in intellect in the world; he is the final resort of
Tapas.’
एषोऽस्त्रान् विविधान् वेत्ति त्रैलोक्ये सचराचरे ।
नैनमन्यः पुमान् वेत्ति न च वेत्स्यन्ति केचन ॥
‘He knows varieties of Astras. No other person in all the
three worlds, animate or inanimate, knows him; nor will anyone know in the
future.’
तेषां निग्रहणे शक्तः स्वयं च कुशिकात्मजः ।
तव पुत्रहितार्थाय त्वामुपेत्याभियाचते ॥
‘This son of Kuṡika is himself capable of putting down
those; he is approaching and requesting you for the good of your son.’
तथा वसिष्ठे ब्रुवति राजा दशरथः सुतम् ।
प्रहृष्टवदनो रामम् आजुहाव सलक्ष्मणम् ॥
Vasishṭha having spoken thus, king Daṡaratha, cheerful of
face, sent for Rāma with Lakshmaṇa.
कृतस्वस्त्ययनं मात्रा पित्रा दशरथेन च ।
पुरोधसा वसिष्ठेन मङ्गलैरभिमन्त्रितम् ।
स पुत्रं मूर्ध्न्युपाघ्राय राजा दशरथः प्रियम् ।
ददौ कुशिकपुत्राय सुप्रीतेनान्तरात्मना ॥
King Daṡaratha gave over with well pleased mind to Kusika’s
son his dear son after performance of auspicious rites by both father and
mother, and blessed by Purohit Vasishta with auspicious mantras, and having
smelt him on the head.
6. Protection of the sacrifice
विश्वामित्रो ययावग्रे ततो रामो महायशाः ।
काकपक्षधरो धन्वी तं च सौमित्रिरन्वगात् ॥
Viṡwāmitra went in front, then Rāma, wearing kakapaksha and
holding a bow and the son of Sumitrā, followed him.
अध्यर्द्धयोजनं गत्वा सरय्वा दक्षिणे तटे ।
रामेति मधुरां वाणीम् विश्वामित्रोऽभ्यभाषत ॥
After going a Yōjana and a half, on the southern bank of
the river Sarayu, Viṡwāmitra uttered the word 'O Rāma!' sweetly.
गृहाण वत्स सलिलम् माभूत् कालविपर्ययः ।
मन्त्रग्रामं गृहाण त्वम् बलामतिबलां तथा ॥
‘Child, let there be no delay. Take water and receive the
host of mantras, so also 'Bala' and 'Atibala'.
न श्रमो न ज्वरो वा ते न रूपस्य विपर्ययः ।
न बाह्वोः सदृशो वीर्ये पृथिव्यामस्ति कश्चन ।
त्रिषु लोकेषु वै राम न भवेत् सदृशस्तव ॥
There will be no fatigue or fever for you, nor any
distortion of form. No one on the earth has arms like yours. O Rāma! None in
the three worlds can indeed become comparable to you.
ततो रामो जलं स्पृष्ट्वा प्रहृष्टवदनः शुचिः ।
प्रतिजग्राह ते विद्ये महर्षेर्भावितात्मनः ॥
Then, pure Rāma touching the water with a cheerful face,
received those lessons from the great Rishi who had mastered the secret of the
soul. .
विद्यासमुदितो रामः शुशुभे भूरिविक्रमः ।
सहस्ररश्मिर्भगवान् शरदीव दिवाकरः ।
Resplendent with the knowledge, Rāma, his prowess enhance,
shone like the sun of a thousand rays in autumn.
ऊषुस्तां रजनीं तत्र सरय्वां सुसुखः त्रयः ।
प्रभातायां तु शर्वर्याम् विश्वामित्रो महामुनिः ।
अभ्यभाषत काकुत्स्थौ शयानौ पर्णसंस्तरे ॥
The three spent that night there comfortably. In the early
morning, the great Muni Viṡwāmitra addressed the two scions of Kākutstha race
who were lying on the bed of leaves:
कौसल्या सुप्रजा राम पूर्वा सन्ध्या प्रवर्तते ।
उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्त्तव्यं दैवमाह्निकम् ॥
O Rāma, the auspicious son of Kousalyā, It is dawn, and the
sun is rising in the east.
O tiger among men, get up. The daily divine rituals are to
be performed.
तस्यर्षेः परमोदारम् वचः श्रुत्वा नरोत्तमौ ।
स्नात्वा कृतोदकौ वीरौ गमनायाभितस्थतुः ॥ The
two great men, hearing the profound words of that sage, got ready to go after
taking bath and making offerings of water.
स वनं घोरसङ्काशम् दृष्ट्वा नृपवरात्मजः ।
अविप्रहतमैक्ष्वाकः पप्रच्छ मुनिपुङ्गवम् ॥
अहो वनमिदं दुर्गम् झिल्लिकागणनादितम् ॥
Seeing the forest of dreadful aspects, untrodden by any so
far, the son of the king of Ishvaku race asked the best of sages: ‘O, this
forest is impenetrable, filled with the sounds of crickets?’
तमुवाच महातेजा विश्वामित्रो महामुनिः ।
The great sage of great brilliance, told him:
ताटका नाम भद्रं ते भार्या सुन्दस्य धीमतः ।
मारीचो राक्षसः पुत्रो यस्याः शक्रपराक्रमः ॥
‘Auspiciousness to you. The wise Sunda has a wife named
Tataka and her son is Rakshasa,Maricha, with prowess equal to Indra.’
सेयं पन्थानमावार्य वसत्यत्यर्धयोजने ।
अत एव च गन्तव्यम् ताटकाया वनं यतः ॥
‘Blocking the way, she lives one and a half Yōjanas from
here. we have therefore to go where Tatak’s forest is.’
एनां राघव दुर्वृत्ताम् यक्षीं परमदारुणाम् ।
गोब्राह्मणहितार्थाय जहि दुष्टपराक्रमाम् ॥
‘O Raghava! kill this wicked and extremely cruel Yakshi,
who uses her prowess for evil, for the benefit of cows and Brāhmaṇas.’
न हि ते स्त्रीवधकृते घृणा कार्या नरोत्तम ।
चातुर्वर्ण्यहितार्थाय कर्तव्यं राजसूनुना ॥
‘O best among men! Don't show compassion on account of
slaughter of women. It has to be done by a price for the benefit of the people
of all four Varṇas.’
नृशंसमनृशंसं वा प्रजारक्षणकारणात् ।
पातकं वा सदोषं वा कर्तव्यं रक्षता सदा ॥
राज्यभारनियुक्तानाम् एष धर्मः सनातनः ॥
Cruel or otherwise, sinful or flawed, the necessary deed
must be done by the protector of his subjects. This has been the time-honored
tradition for those invested with the burden of ruling.
मुनेर्वचनमक्लीबम् श्रुत्वा नरवरात्मजः ।
वचनं कौशिकस्येति कर्तव्यमविशङ्कया ॥
अनुशिष्टोऽस्म्ययोध्यायाम् गुरुमध्ये महात्मना ।
पित्रा दशरथेनाहम् नावज्ञेयं च तद्वचः ॥
तव चैवाप्रमेयस्य वचनं कर्त्तुमुद्यतः ॥
Hearing the manly words of sage Visvamitra, the prince
said, ‘The words of Lousika have to be complied with without hesitation. That
has been enjoined on me by my father Dasaratha in the presence of the
preceptors. I should not disregard the words of my father Dasaratha. Therefore,
I am ready to obey also words of you who are incomparable.
एवमुक्त्वा
धनुर्मध्ये बध्वा मुष्टिमरिन्दमः ।
ज्याघोषमकरोत्तीव्रम् दिशः शब्देन नादयन् ॥
Saying thus, the vanquisher of enemies, held the bow in the
middle with his fist and twanged the bow filling all directions with sound.
तं शब्दमभिनिध्याय राक्षसी क्रोधमूर्च्छिता ।
उद्धून्वाना रजो घोरम् ताटका राघवावुभौ ॥
अभिदुद्राव काकुत्स्थम् लक्ष्मणं च विनेदुषी ॥
The enraged Rakshasi, Tataka, contemplating that sound and
kicking up a terrible dust, ran at the two prince Raghu can, Rama and
Lakshmana, making a terrible yell.
तामापतन्तीं वेगेन विक्रान्तामशनीमिव ।
शरेणोरसि विव्याध सा पपात ममार च ॥
Rama pierced with an arrow the chest of her who was
charging with speed with all her power like a thunder. She fell and died.
ततो मुनिवरः प्रीतः ताटकावधतोषितः ।
प्रविशन्नाश्रमपदम् व्यरोचत महामुनिः ॥
Then, the happy sage, pleased by the killing of Tataka,
entering the hermitage grounds, shone brilliantly.
प्रविवेश ततो
दीक्षाम् नियतो नियतेन्द्रियः ॥
Then, Viṡvāmitra took the prescribed Deeksha, with complete
control of his senses.
अथ काले गते तस्मिन् षष्ठेऽहनि समागते ।
तथा मायां विकुर्वाणौ राक्षसावभ्यधावताम् ॥
Then, after lapse of some time, on the advent of the sixth
day, the two Rakashasas came charging performing magical acts.
तावापतन्तौ
सहसा दृष्ट्वा राजीवलोचनः ।
मानवं परमोदारं अस्त्रं परमभास्वरम् ।
चिक्षेप परमक्रुद्धो मारीचोरसि राघवः ॥
The lotus-eyed Raghava, angered greatly seeing them enter
suddenly, hurled the bright and powerful Mānavāstra, at the chest of Māricha.
स तेन परमास्त्रेण क्षिप्तः सागरसम्प्लवे ।
He was thrown on the waves of the ocean by that great
weapon.
सङ्गृह्यास्त्रं ततो रामो दिव्यमाग्नेयमद्भुतम् ।
सुबाहूरसि चिक्षेप स विद्धः प्रापतद्भुवि ॥
Then Rāma reached to the divine, wonderful Agnēyāstra and
hurled it at the chest of Subāhu. Pierced by it he fell down dead.
स हत्वा राक्षसान् सर्वान् यज्ञघ्नान् रघुनन्दनः ।
ऋषिभिः पूजितस्तत्र यथेन्द्रो विजये पुरा ॥
Having killed all the Rakshasas who were destroyers of
sacrifice, the prince of Raghu dynasty was revered by the Rishis, like Indra on
his victory.
7. Wedding of Sita and Rama
अथ यज्ञे समाप्ते तु विश्वामित्रो महामुनिः ।
निरीतिका दिशो दृष्ट्वा काकुत्स्थमिदमब्रवीत् ॥
On the completion of the sacrifice, the great Muni Viṡwāmitra,
after looking round all directions freed from trouble, said to the prince of
Kākutstha lineage:
कृतार्थोऽस्मि महाबाहो कृतं गुरुवचस्त्वया ।
‘My objective is fulfilled. The word of the Guru has been
carried out by you.’
मैथिलस्य नरश्रेष्ठ जनकस्य भविष्यति ।
यज्ञः परमधर्मिष्ठः तस्य यास्यामहे वयम् ॥
त्वं चैव नरशार्दूल सहास्माभिर्गमिष्यसि ।
अद्भुतं धनुरत्नं च तत्र तद्द्रष्टुमर्हसि ॥
‘O best among men! There will take place a great and holy
sacrifice of Janaka of Mithila. We are going there. O tiger among men! You will
also accompany us. There, you must see a wonderful bow which is like a gem.’
एवमुक्त्वा मुनिवरः प्रस्थानमकरोत्तदा ।
Saying so, the great ascetic set out.
ततः प्रागुत्तरां गत्वा रामः सौमित्रिणा सह ।
विश्वामित्रं पुरस्कृत्य यज्ञवाटमुपागमत् ॥
Then Rāma, along with Lakshmaṇa, went north-eastward with
Viṡwāmitra in front and reached the sacrificial ground.
विश्वामित्रमनुप्राप्तम् श्रुत्वा स नृपतिस्तदा ।
शतानन्दं पुरस्कृत्य पुरोहितमनिन्दितम् ।
प्रत्युज्जगाम सहसा कृताञ्जलिरभाषत ॥
Hearing the arrival of Viṡwāmitra, that king went
immediately with the unblemished Purōhita, Ṡatānanda, leading him. With folded
hands, he said:
धन्योऽस्म्यनुगृहीतोऽस्मि यस्य मे मुनिपुङ्गव ।
यज्ञोपसदनं ब्रह्मन् प्राप्तोऽसि मुनिभिः सह ॥
इमौ कुमारौ भद्रं ते देवतुल्यपराक्रमौ ।
काकपक्षधरौ वीरौ श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥
‘O Brahman, O best among Munis! I am fortunate and blessed
in that you have come to the sacrificial venue along with the Munis. I desire
to hear in detail about these two lads equal to gods in prowess, wearing
sidelocks and valiant.’
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा जनकस्य महात्मनः ।
न्यवेदयन्महात्मानौ पुत्रौ दशरथस्य तौ ॥
सिद्धाश्रमनिवासं च राक्षसानां वधं तथा ।
महाधनुषि जिज्ञासाम् कर्तुमागमनं तथा ॥
Hearing that speech of that great-souled Janaka, Viṡwāmitra
introduced those two great-souled lads as the sons of Daṡaratha and told about
the stay in Siddhasrama, the killing of the Rakshasas and the visit for getting
acquainted with the great bow.
एवमुक्तस्तु जनकः प्रत्युवाच महामुनिम् ॥
Told thus, Janaka replied to the Mahā Muni:
तदेतन्मुनिशार्दूल धनुः परमभास्वरम् ॥
यद्यस्य धनुषो रामः कुर्यादारोपणं मुने ।
सुतामयोनिजां सीताम् दद्यां दाशरथेरहम् ॥
‘O tiger among Munis! This is that bow which is highly
effulgent. O Muni, if Rāma strings this bow, I shall give Dasaratha’s son my
daughter Sita, not born of a womb.’
विश्वामित्रस्तु धर्मात्मा श्रुत्वा जनकभाषितम् ।
वत्स राम धनुः पश्य इति राघवमब्रवीत् ॥
The righteous Viṡwāmitra, hearing the speech of Janaka,
said to Raghava, ‘"Dear child Rāma, please see the bow!"
लीलया स धनुर्मध्ये जग्राह वचनान्मुनेः ।
पश्यतां नृसहस्राणाम् बहूनां रघुनन्दनः ॥
आरोपयित्वा धर्मात्मा पूरयामास तद्धनुः ।
तद्बभञ्ज धनुर्मध्ये नरश्रेष्ठो महायशाः ॥
That delight of Raghus, at the behest of the Muni, grasped
the bow in the middle, sportively, as many thousands of kings looked on. The
righteous-minded, well-renowned and the foremost of men fixed the string and
bent that bow. That bow broke in the middle.
तस्य शब्दो महानासीत् राजा विगतसाध्वसः ।
उवाच प्राञ्जलिर्वाक्यम् वाक्यज्ञो मुनिपुङ्गवम् ॥
Its sound was great. The king, relieved of his fear, adept
in speech, said to Visvamitra with folded hands these words:
भगवन् दृष्टवीर्यो मे रामो दशरथात्मजः ।
अत्यद्भुतमचिन्त्यं च न तर्कितमिदं मया ॥
जनकानां कुले कीर्तिम् आहरिष्यति मे सुता ।
सीता भर्तारमासाद्य रामं दशरथात्मजम् ॥
मम कौशिक भद्रं ते अयोध्यां त्वरिता रथैः ।
राजानं प्रश्रितैर्वाक्यैः आनयन्तु पुरं मम ॥
‘O Bhagawan! The valour of Rāma, son of Daṡaratha, amazing
and unthinkable, has been seen by me. My daughter Sitā, by obtaining Rāma, son
of Daṡaratha, as her husband, would bring fame to the line of Janaka. O
Kousika! Auspiciousness to you. May my ministers proceed to Ayōdhyā by swift
chariots and bring King Dasaratha to my city with respectful words.’
जनकेन समादिष्टा दूतास्ते क्लान्तवाहनाः ।
ददृशुर्देवसङ्काशम् वृद्धं दशरथं नृपम् ॥
The messengers sent by Janaka, with their steeds exhausted,
saw the elderly Dasratha shining like a god,
राजानं प्रयता वाक्यम् अब्रुवन् मधुराक्षरम् ॥
They addressed the king sweet words humbly.
पृष्ट्वा कुशलमव्यग्रम् वैदेहो मिथिलाधिपः ।
कौशिकानुमते वाक्यम् भवन्तमिदमब्रवीत् ॥
‘The king of the city of Mithilā and state of Vidēha, after
enquiring about your well-being, sent this message to you with the approval of
Kousika.’
तच्च राजन् धनुर्दिव्यम् मध्ये भग्नं महात्मना ।
रामेण हि महाराज महत्यां जनसंसदि ॥
अस्मै देया मया सीता वीर्यशुल्का महात्मने ।
प्रतिज्ञां कर्तुमिच्छामि तदनुज्ञातुमर्हसि ॥
O great king! The divine bow was broken in the middle by
Mahātma Rāma in the great assemblage of people. My daughter, Sita, proposed as
a reward for a man of valour, should hence be given to him. I would like to
keep my vow. Pray give your consent.
दूतवाक्यं तु तच्छ्रुत्वा राजा परमहर्षितः ।
गत्वा चतुरहं मार्गम् विदेहानभ्युपेयिवान् ॥
Hearing that message from the messengers, the highly
pleased king, reached the state of Videha after covering the route in four
days.
ततो राजानमासाद्य वृद्धं दशरथं नृपम् ।
उवाच च नरश्रेष्ठो नरश्रेष्ठं मुदान्वितः ॥
Reaching out to the best of men, elderly king Dasaratha,
the best of men said:
स्वागतं ते महाराज दिष्ट्या प्राप्तोऽसि राघव ।
ददामि परमप्रीतो वध्वौ ते मुनिपुङ्गव ।
सीतां रामाय भद्रं ते ऊर्मिला लक्ष्मणाय च ॥
एवं भवतु भद्रं वः कुशध्वजसुते इमे ।
पत्न्यौ भजेतां सहितौ शत्रुघ्नभरतावुभौ ॥
‘Welcome to you, great king. O Raghava, you have come here
thanks to my good fortune. O best of ascetics, auspiciousness to you. Highly
pleased, I give Sita to Rama and Urmila to Lakshmana. Likewise, let it be
auspicious to us; let Satrughna and Bharatha get these daughters of Kusadhwaja
as their wives.’
ततस्सीतां समानीय सर्वाभरणभूषिताम् ।
समक्षमग्ने स्संस्थाप्य राघवाभिमुखे तदा ।
अब्रवीज्जनको राजा कौसल्यानन्दवर्धनम् ॥
Then, bringing well-decked Sita and making her sit before
the fire facing Rama, King Janaka said to
the multiplier of joy to Kousalya:
इयं सीता मम सुता सहधर्मचरी तव ।
प्रतीच्छ चैनां भद्रं ते पाणिं गृह्णीष्व पाणिना ॥
पतिव्रता महाभागा छायेवानुगता सदा ।
इत्युक्त्वा प्राक्षिपद्राजा मन्त्रपूतं जलं तदा ॥
‘Please accept this daughter of mine, Sitā, as your partner
in discharge of your duties. Auspiciousness to you. Hold the hand in hand. This exalted one will be your faithful wife,
always following you like a shadow.’
Saying thus, the king then poured water sanctified with
Mantras.
साधु साध्विति देवाना मृषीणां वदतां तदा ।
देवदुन्दुभिर्निर्घोषः पुष्पवर्षो महानभूत् ॥
As the devas and Rishis hailed ‘Excellent! Excellent!’,
there was a shower of flowers accompanied by the loud sound of celestial
kettledrums.
एवं दत्त्वा तदा सीताम् मन्त्रोदकपुरस्कृताम् ।
अब्रवीज्जनको राजा हर्षेणाभिपरिप्लुतः ॥
Then king Janaka, after thus giving Sitā to Rāma with water
sanctified by Mantras,
was overwhelmed with joy and said:
लक्ष्मणागच्छ भद्रं ते ऊर्मिलामुद्यतां मया ।
प्रतीच्छ पाणिं गृह्णीष्व माभूत्कालस्य पर्ययः ॥
‘O Lakshmaṇa, please come! May all bode well for you! Please
accept my daughter Ūrmilā, given by me. Holding her hand in yours. May there
not be any delay.’
तमेवमुक्त्वा जनको भरतं चाभ्यभाषत ।
गृहाण पाणिं माण्डव्याः पाणिना रघुनन्दन ॥
After having said so to him, Janaka spoke to Bharata, ‘O
delighter of Raghu dynasty! please take the hand of Māndavi in your hand!’
शत्रुघ्नं चापि धर्मात्मा अब्रवीज्जनकेश्वरः ।
श्रुतकीर्त्या महाबाहो पाणिं गृह्णीष्व पाणिना ॥
The righteous-minded lord of the Janakas then said to Ṡatrughna:
‘O you of mighty arms, hold Srutakirti’s hand in yours.’
सर्वे भवन्तस्सौम्याश्च सर्वे सुचरितव्रताः ।
पत्नीभिस्सन्तु काकुत्स्था माभूत्कालस्य पर्ययः ॥
‘O princes of Kākutsthā lineage! Be of amiable nature and
well-performed austerities, with your wives. May there not be any delay!’
जनकस्य वचः श्रुत्वा पाणीन् पाणिभिरास्पृशन् ।
चत्वारस्ते चतसृणाम् वसिष्ठस्य मते स्थिताः ॥
Hearing the words of Janaka, those four, in accordance with
the direction of Vasishṭha, held the hands of the four in their hands.
अग्निं प्रदक्षिणीकृत्य वेदिं राजानमेव च ।
ऋषींश्चैव महात्मानः सभार्या रघुसत्तमाः ।
यथोक्तेन तदा चक्रुः विवाहं विधिपूर्वकम् ॥
The best of the Raghus, the high-souled ones
circumambulated along with their wives, the fire, the altar, the king and the Ṛshis,
and performed their marriage as instructed, in accordance with scriptural
injunction.
8. Conquest of Parasurama, Return to Ayodhya and Conjugal
Bliss
अथ रात्र्यां व्यतीतायाम् विश्वामित्रो महामुनिः ।
आपृष्ट्वा तौ च राजानौ जगामोत्तरपर्वतम् ।
After the night passed, the Mahā Muni Viṡwāmitra took leave
of the two princes and went to the northern mountain.
राजाऽप्ययोध्याधिपतिः सह पुत्रैर्महात्मभिः ।
ऋषीन् सर्वान् पुरस्कृत्य जगाम सबलानुगः ॥
The King, the lord of Ayōdhyā, left with the great-souled
sons with the Rishis ahead, and the army behind.
ददर्श भीमसङ्काशम् जटामण्डलधारिणम् ।
भार्गवं जामदग्न्यं तम् राजराजविमर्दिनम् ॥
He saw the son of Jamadagni, the descendant of Bhrigu, of
terrible aspect, wearing matted locks, the destroyer of the kingly race.
तं दृष्ट्वा भीमसङ्काशम् ज्वलन्तमिव पावकम् ।
ऋषयो राम रामेति वचो मधुरमब्रुवन् ॥
On seeing him, of terrible aspect and radiant as fire, the
Rishis spoke the words ‘Rama, Rama,’ sweetly.
रामं दाशरथिं रामो जामदग्न्योऽभ्यभाषत ॥
Rama, the son of Jamadagni, addressed Rama, the son of
Dasaratha.
राम दाशरथे राम वीर्यं ते श्रूयतेऽद्भुतम् ।
धनुषो भेदनं चैव निखिलेन मया श्रुतम् ॥
तच्छ्रुत्वाऽहमनुप्राप्तो धनुर्गृह्यापरं शुभम् ॥
तदिदं घोरसङ्काशम् जामदग्न्यं महद्धनुः ।
पूरयस्व शरेणैव स्वबलं दर्शयस्व च ॥
‘O Rāma, son of Daṡaratha! Your wonderful valour is spoken
of. Also your breaking of the bow has been heard by me fully. Hearing that, I
have come here holding another auspicious bow. Bend this great Jamadagnya bow
of terrible aspect , fix the arrow and display your strength.’
श्रुत्वा तज्जामदग्न्यस्य वाक्यं दाशरथिस्तदा ।
आरोप्य स धनू रामः शरं सज्यं चकार ह ॥
Then, son of Dasaratha, hearing that speech of son of
Jamadagni, strung the bow and drew the arrow.
तेजोभिहतवीर्यत्वात् जमदग्न्यो जडीकृतः ।
रामं कमलपत्राक्षम् मन्दं मन्दमुवाच ह ॥
The son of Jamadagni, stunned with his vaour stripped by
the effulgence (of Rama),
spoke slowly to Rāma, the lotus eyed:
अक्षय्यं मधुहन्तारम् जानामि त्वां सुरेश्वरम् ।
धनुषोऽस्य परामर्शात् स्वस्ति तेऽस्तु परंतप ॥
‘From the way you handled this bow, I realize that you are
the imperishable lord of Dēvas, the slayer of Madhu. May good happen to you,
tormentor of enemies.’
न चेयं मम काकुत्स्थ व्रीला भवितुमर्हति ।
त्वया त्रैलोक्यनाथेन यदहं विमुखीकृतः ॥
‘O prince of Kākutstha lineage! It is no matter of shame
that I should be humbled by the lord of the three worlds.’
शरमप्रतिमं राम मोक्तुमर्हसि सुव्रत ।
शरमोक्षे गमिष्यामि महेन्द्रं पर्वतोत्तमम् ॥
‘O Rāma of noble vows! You may now release that peerless
arrow. With the arrow released, I will go to Mahēndra, the best among
mountains.’
तथा ब्रुवति रामे तु जामदग्न्ये प्रतापवान् ।
रामो दाशरथिश्श्रीमान् चिक्षेप शरमुत्तमम् ॥
When Rāma, the son of Jamadagni spoke thus, the Rāma, son
of Daṡaratha, endowed with brilliance and prosperity, let fly that excellent
arrow.
स हतान् दृश्य रामेण स्वांल्लोकान् तपसाऽऽर्जितान् ।
जामदग्न्यो जगामाशु महेन्द्रं पर्वतोत्तमम् ॥
That son of Jamadagni, seeing the regions earned by his
austerities destroyed by Rama, proceeded quickly to Mahēndra, the best of
mountains.
गतो राम इति श्रुत्वा हृष्टः प्रमुदितो नृपः ।
पुनर्जातं तदा मेने पुत्रमात्मानमेव च ॥
Hearing that Rama has left, the king felt great joy and
jubilation and considered himself and his son as reborn.
चोदयामास तां सेनाम् जगामाशु ततः पुरीम् ।
He directed the army and reached the city then speedily.
कुमाराश्च महात्मानो वीर्येणाप्रतिमा भुवि ।
कृतदाराः कृतास्त्राश्च सधनाः ससुहृज्जनाः ।
शुश्रूषमाणाः पितरम् वर्तयन्ति नरर्षभाः ॥
The princes, the foremost of men, great-souled and of
unparalleled in valour on the earth, married and trained in weapons, wealthy
and with friendly relations, lived serving their father.
रामस्तु सीतया सार्धम् विजहार बहूनृतून् ।
And Rama enjoyed many seasons along with Sita.
प्रिया तु सीता रामस्य दाराः पितृकृता इति ।
गुणाद्रूपगुणाच्चापि प्रीतिर्भूयोऽभ्यवर्धत ॥
Sitā was indeed dear to Rāma, as the wife chosen by father
should be.
And his love of her grew on account of her character and
beauty.
तस्याश्च भर्ता द्विगुणम् हृदये परिवर्तते ।
अन्तर्जातमपि व्यक्तम् आख्याति हृदयं हृदा ॥
तस्य भूयो विशेषेण मैथिली जनकात्मजा ।
देवताभिस्समा रूपे सीता श्रीरिव रूपिणी ॥
In her heart, her husband was doubly dear to her. His heart
read openly whatever was hidden through intimacy. But, Sitā was, daughter of
Janaka, Lord of Mithila, equal to the gods in form and beautiful, like Lakshmi
herself, read his even more fully.
*
(From now on I will give it in prose order omitting some
epithets and adjectives. The stanzas are given in the end without meaning.)
Ayodhya kandam is the most interesting in my view. It has
dramatic turns, poignant scenes, dharma exemplified, death, sacrifice, and no
yuddha.)
9. Rama’s coronation fixed
भरतेन मातुलकुलम् गच्छता शत्रुघ्नो नीतः ।
When Bharata went to his uncle’s place, Satrughna was
taken.
राजाऽपि तौ प्रोषितौ सुतौ सस्मार ।
The king remembered them who were living away.
स्वशरीराद्विनिर्वृत्ताः चत्वार इव बाहवः चत्वारः
पुरुषर्षभाः सर्व एव तस्येष्टाः ।
All the four best of men were dear to him, who were like
the four arms sprung from one’s body.
तेषामपि रामो गुणवत्तरः बभूव ।
And of then, Rama was the foremost by his virtues.
महाराजो समुदितैश्शुभैः युक्तं तं समीक्ष्य
सचिवैस्सार्धम् निश्चित्य युवराजममन्यत ।
The great king, seeing him endowed with auspicious
qualities and deciding with the ministers, thought of him as the crown prince.
आत्मनश्च प्रजानां च श्रेयसे च प्रियेण च
प्राप्तकालेन धर्मात्मा भक्त्या नृपः त्वरितवान् ।
For the prosperity of own self and the subjects and out of
affection, the righteous king hurried the coronation with the time having come.
ततः वसुधाधिपः सर्वाम् परिषदं आमन्त्र्य
हितमुद्धर्षणं चैवम् प्रथितं वचः उवाच ।
Then, the king called the entire court and spoke these
benign, lofty and resounding words.
“अहं इक्ष्वाकुभि सर्वैः नरेन्द्रैः परिपालितम्, सुखार्हं, अखिलं
जगत् श्रेयसा योक्तुकामोऽस्मि ।
I desire to bestow with prosperity the entire world, ruled
by all kings of Ikshvaku dynasty and worthy of happiness.
इदं शरीरं कृत्स्नस्य लोकस्य हितम् चरता मया जरितं ।
This body has become decrepit by my doing good to the
entire world.
मम जयेष्ठो आत्मजः सर्वैः गुणैः मां अनुजातो हि ।
My eldest son takes after me in all qualities.
पुरुषपुङ्गवम् धर्मभृतां वरम् तं प्रीतः यौवराज्ये
नियोक्ताऽस्मि ।
Pleased, I wish to coronate him, the one who is the
foremost among men and the best among upholders of dharma.
सः लक्ष्मीवान् अनुरूपः नाथः, येन
नाथेन त्रैलोक्यमपि नाथवत्तरम् स्यात् ॥
Possesses of prosperity he is qualified as ruler, by whose
leadership all the three worlds will become well ruled.”
इति ब्रुवन्तं दशरथं मुदिताः नृपा प्रत्यनन्दन्, ऊचुश्च
‘युवराजानं पार्थिवम् अभिषिञ्चस्व’ ।
The kings were delighted when Dasaratha spoke thus and
said:
“Make the prince Yuvaraja.
महाबाहुम् रघुवीरं महाबलम् गजेन महता आयान्तम्
छत्रावृताननम् रामं इच्छामः ।
We like Rama, the broad-shouldered, the hero of Raghu’s
race, to ride on a big elephant with an umbrella shading his face.
ते पुत्रस्य बहवो कल्याणाः गुणाः सन्ति ।
There are many auspicious qualities in your son.
सर्वेभ्यो इक्ष्वाकुभ्योऽपि ह्यतिरिक्तो ।
Of all the Ikshvaku race, he is outstanding.
पौरान् स्वजनवन्नित्यम् कुशलं परिपृच्छति ।
He enquires about the well-being of the subjects every day
like his own relatives.
मनुष्याणाम् व्यसनेषु भृशं दुःखितः भवति ।
He becomes saddened at the misery of men.
सर्वेषु उत्सवेषु च पितेव परितुष्यति ।
He rejoices like father at all celebrations.
स्त्रैलोक्यमप्येको भोक्तुं शक्तः किन्नु इमाम् महीं
।
He is fit to govern all the three worlds, why talk of this
earth?
तव राजोत्तमात्मजम् इन्दीवरश्यामम्
सर्वशत्रुनिबर्हणम् रामं यौवराज्यस्थम् पश्यामः ।
We shall see installed as Yuvaraja your son, Rama, dark as
a blue lotus and vanquisher of all foes.”
तेषामञ्जलिपद्मानि प्रगृहीतानि सर्वशः ।
The hands of all of them were held folded like lotus.
ब्राह्मणानां वचो प्रतिगृह्य राजा इदं अब्रवीत् ।
Accepting their words, the king said this:
“अयं चैत्रः मासः श्रीमान् पुण्यः पुष्पितकाननः ।
रामस्य यौवराज्याय सर्वमेवोपकल्प्यताम् ।
This Chaitra month is auspicious, holy with forests in
bloom. Let everything be got up for the coronation of Rama.”
ततः राजा सुमन्त्रं वचनमब्रवीत्, रामः
भवता शीघ्रमानीयतामिति ।
Then, the king told Sumantra this, ’May Rama be brought by
you fast.’
स रथेन राममानयाञ्चक्रे ।
He brought Rama by chariot.
स राजा तं पुत्रं सस्मितमाभाष्य इदं वचो उवाच ।
The king greeted him with a smile and said this:
“सदृश्यां ज्येष्ठायां पत्न्याम् मे सदृशस्सुतः असि ।
Born of my worthy eldest wife, you are my worthy son.
त्वं उत्पन्नः गुणश्रेष्ठो मम प्रियः आत्मजः ।
You are exalted with excellent qualities and my dear son.
यतस्त्वया इमाः प्रजा स्वगुणैः अनुरञ्जिताः, तस्मात्त्
त्वं पुष्ययोगेन यौवराज्यमवाप्नुहि ।
As the subjects are well pleased by you with your
qualities, you will attain the position of Yuvaraja on the ascendancy of Pushya
star.
त्वं कामतः प्रकृत्यैव विनीतो गुणवानसि ।
You are by nature modest and virtuous.
पुत्र गुणवत्यपि तु स्नेहात् ते हितम् वक्ष्यामि ।
Son, though virtuous, out of love I will tell you what is
good for you.
विनयमास्थाय नित्यं भव जितेन्द्रियः ।
Assuming humility, become conqueror of the senses.
कामक्रोधसमुत्थानि व्यसनानि त्यजेथा च ।
And give up worries that arise from lust and anger.
परोक्षया वर्तमानो वृत्त्या तथा प्रत्यक्षया, कोष्ठागारायुधागारैः
सन्निचयान्बहून् कृत्वा, अमात्यप्रभृतीस्सर्वाः
प्रकृतीश्चानुरञ्जय ।
Just as you are outwardly, be so inwardly, and by
increasing the treasury and armoury, make all the subjects including the
ministers happy.
यः तुष्टानुरक्तप्रकृतिः मेदिनीम् पालयति, तस्य
मित्राणि,
अमराः
अमृतं लब्ध्वा इव, नन्दन्ति ।
The one who rules the earth with his subjects pleased – in
him his friends rejoice.
तस्मात्त्वमपि आत्मानम् नियम्यैवं समाचर ।
Therefore, you too conduct yourself with self-control.
अद्य प्रकृतयस्सर्वाः त्वमिच्छन्ति नराधिपम् ।
From today, all subjects will prefer you as king.
श्वस्त्वाऽहमभिषेक्ष्यामि यौवराज्ये ।
Tomorrow I will crown you as Yuvaraja.
तस्मात् त्वया अद्य प्रभृति इयं निशा नियतात्मना दर्भप्रस्तरशायिना वध्वा सह
उपवस्तव्या ।
Hence from now, this night must be spent by you with your
wife, with your senses restrained lying on a bed of kusa grass.
अप्रमताः सुहृदः त्वाम् अद्य समन्ततः रक्षन्तु ।
Let vigilant friends protect you on all sides now.
एवं विधानि कार्याणि बहु विघ्नानि भवन्ति ।
For deeds of this kind there will be many obstacles.
ते भ्राता भरतः सतां वृत्ते स्थितः ज्येष्ठानुवर्ती
धर्मात्मा सानुक्रोशो जितेन्द्रियः ।
किन्तु मनुष्याणाम् चित्तं अनित्यमिति मे मतिः ॥
Your brother, Bharata, is rooted in the path of the
virtuous, follows his elder brother, righteous, compassionate and controlled of
senses. But, the mind of men is inconstant, in my view.”
इत्युक्तः सः रामः श्वोभाविन्यभिषेचने अभ्यनुज्ञातः
व्रजेति पितरम् अभिवाद्य गृहं अभ्ययात् ।
Rama, instructed on the coronation and given leave, went
home after paying obeisance to his father.
The slokas:
गच्छता मातुलकुलम् भरतेन तदाऽनघः ।
शत्रुघ्नो नित्यशत्रुघ्नो नीतः प्रीतिपुरस्कृतः ॥
राजाऽपि तौ महातेजाः सस्मार प्रोषितौ सुतौ ।
सर्व एव तु तस्येष्टाः चत्वारः पुरुषर्षभाः ।
स्वशरीराद्विनिर्वृत्ताः चत्वार इव बाहवः ॥
तेषामपि महातेजा रामो रतिकरःपितुः ।
स्वयम्भूरिव भूतानाम् बभूव गुणवत्तरः ॥
तं समीक्ष्य महाराजो युक्तं समुदितैश्शुभैः ।
निश्चित्य सचिवैस्सार्धम् युवराजममन्यत ॥
आत्मनश्च प्रजानां च श्रेयसे च प्रियेण च ।
प्राप्तकालेन धर्मात्मा भक्त्या त्वरितवान् नृपः ॥
ततः परिषदं सर्वाम् आमन्त्र्य वसुधाधिपः ।
हितमुद्धर्षणं चैवम् उवाच प्रथितं वचः ॥
सोऽहमिक्ष्वाकुभिस्सर्वैः नरेन्द्रैः परिपालितम् ।
श्रेयसा योक्तुकामोऽस्मि सुखार्हमखिलं जगत् ॥
इदं शरीरं कृत्स्नस्य लोकस्य चरता हितम् ।
पाण्डुरस्याऽतपत्रस्यः छायायां जरितं मया ॥
अनुजातो हि मां सर्वैः गुणैर्ज्येष्ठो ममात्मजः ।
तं चन्द्रमिव पुष्येण युक्तं धर्मभृतां वरम् ।
यौवराज्ये नियोक्ताऽस्मि प्रीतः पुरुषपुङ्गवम् ॥
अनुरूपस्स वै नाथो लक्ष्मीवान् लक्ष्मणाग्रजः ।
त्रैलोक्यमपि नाथेन येनस्यान्नाथवत्तरम् ॥
इति ब्रुवन्तं मुदिताः प्रत्यनन्दन्नृपा नृपम् ।
ऊचुश्च युवराजानं अभिषिञ्चस्व पार्तिवम् ॥
इच्छामो हि महाबाहुम् रघुवीरं महाबलम् ।
गजेन महताऽयान्तम् रामं छत्रावृताननम् ॥
बहवो नृप कल्याणाः गुणाः पुत्रस्य सन्ति ते ।
इक्ष्वाकुभ्योऽपि सर्वेभ्यो ह्यतिरिक्तो विशांपते ॥
पौरान् स्वजनवन्नित्यम् कुशलं परिपृच्छति ।
व्यसनेषु मनुष्याणाम् भृशं भवति दुःखितः ।
उत्सवेषु च सर्वेषु पितेव परितुष्यति ।
शक्तस्त्रैलोक्यमप्येको भोक्तुं किन्नु महीमिमाम् ॥
राममिन्दीवरश्यामम् सर्वशत्रुनिबर्हणम् ।
पश्यामो यौवराज्यस्थम् तव राजोत्तमात्मजम् ॥
तेषामञ्जलिपद्मानि प्रगृहीतानि सर्वशः ।
प्रतिगृह्य वचो राजा ब्राह्मणानिदमब्रवीत् ॥
चैत्रश्श्रीमानयं मासः पुण्यः पुष्पितकाननः ।
यौवराज्याय रामस्य सर्वमेवोपकल्प्यताम् ॥
ततस्सुमन्त्रं द्युतिमान् राजा वचनमब्रवीत् ।
रामः कृतात्मा भवता शीघ्रमानीयतामिति ॥
स राममानयाञ्चक्रे रथेन रथिनां वरम् ॥
अलङ्कृतमिवात्मानम् आदर्शतलसंस्थितम् ।
स तं सस्मितमाभाष्य पुत्रं पुत्रवतां वरः ।
उवाचेदं वचो राजा देवेन्द्रमिव काश्यपः ॥
ज्येष्ठायामसि मे पत्न्याम् सदृश्यां सदृशस्सुतः ।
उत्पन्नस्त्वं गुणश्रेष्ठो मम रामात्मजः प्रियः ॥
यतस्त्वया प्रजाश्चेमाः स्वगुणैरनुरञ्जिताः ।
तस्मात्त्वं पुष्ययोगेन यौवराज्यमवाप्नुहि ॥
कामतस्त्वं प्रकृत्यैव विनीतो गुणवानसि ।
गुणवत्यपि तु स्नेहात् पुत्र वक्ष्यामि ते हितम् ॥
भूयो विनयमास्थाय भव नित्यं जितेन्द्रियः ।
कामक्रोधसमुत्थानि त्यजेथा व्यसनानि च ॥
परोक्षया वर्तमानो वृत्त्या प्रत्यक्षया तथा ।
अमात्यप्रभृतीस्सर्वाः प्रकृतीश्चानुरञ्जय ॥
कोष्ठागारायुधागारैः कृत्वा सन्निचयान्बहून् ।
तुष्टानुरक्तप्रकृतिः यः पालयति मेदिनीम् ।
तस्यनन्दन्ति मित्राणि लब्ध्वाऽमृतमिवामराः ।
तस्मात्त्वमपि चात्मानम् नियम्यैवं समाचर ॥
अद्य प्रकृतयस्सर्वाः त्वमिच्छन्ति नराधिपम् ।
श्वस्त्वाऽहमभिषेक्ष्यामि यौवराज्ये परन्तप ॥
तस्मात्त्वयाऽद्य प्रभृति निशेयं नियतात्मना ।
सह वध्वोपवस्तव्या दर्भप्रस्तरशायिना ॥
सुहृदश्चाप्रमत्तास्त्वाम् रक्षन्त्वद्य समन्ततः ।
भवन्ति बहु विघ्नानि कार्याण्येवंविध्नानि हि ॥
कामं खलु सतां वृत्ते भ्राता ते भरतस्स्थितः ।
ज्येष्ठानुवर्ती धर्मात्मा सानुक्रोशो जितेन्द्रियः ॥
किन्तु चित्तं मनुष्याणाम् अनित्यमिति मे मतिः ॥
इत्युक्तस्सोऽभ्यनुज्ञातः श्वोभाविन्यभिषेचने ।
व्रजेति रामः पितरम् अभिवाद्याभ्ययाद्गृहम् ॥
10. Manthara’s Intrigue
कैकेय्याः ज्ञातिदासी यतो जाता सहोषिता
चन्द्रसङ्काशम् प्रासादं यदृच्छया आरुरोह ।
The servant maid of Kaikēyi, who was from her family and
living with her since birth, came up by chance to the top of the palace that
was like the moon.
मन्थरा प्रहृष्टमुदितैः पौरैः उच्छ्रितध्वजमालिनीम्
अयोध्यां दृष्ट्वा परं विस्मयमागता ।
Manthara, seeing the city of Ayōdhyā filled with with happy
and merry people,
and with flags and festoons flying high, became
wonder-struck.
धात्रीं अविदूरे स्थितां दृष्ट्वा मन्थरा पप्रच्छ
‘जनस्य अतिमात्रप्रहर्षोऽयम् किं च शंस मे’ ।
Seeing a nurse standing not afar, Manthara asked her, ‘What
is this limitless joy of people? Please tell me.’
अथ हर्षेण विदीर्यमाणा धात्री परया मुदा कुब्जायै
भूयसीं राघव श्रियम् आचचक्षे ।
Then, the nurse, bursting with delight, told the
hunch-backed (Manthara) with supreme joy the rising fortune of Rama.
धात्र्यास्तु वचनं शृत्वा मन्थरा पापदर्शिनी
शयानामेत्य कैकेयीम् इदं वचनमब्रवीत् ।
Hearing the words of the nurse, Manthara the scheming went
to the resting Kaikeyi and said the following:
“मूढे उत्तिष्ठ किं शेषे सौभाग्येन विकत्थसे तव
सौभाग्यम् नद्यास्स्रोत उष्णगे इव चलं हि ।
You fool, get up.
Why are you abed? You brag about your fortune. Your fortune is wobbly
like the flood of a river in heat.
राजा दशरथो रामं यौवराज्येऽभिषेक्ष्यति । देवि
राजधर्माणाम् उग्रत्वं कथं न बुध्यसे ।
King Dasaratha is appointing Rama as Yuvaraja. How do you
not know cruelty as a characteristic of kings?
भर्ता धर्मावादी शठो श्लक्ष्णवादी च दारुणः ।
शुद्धभावे तेनैव मतिसन्धिता न जानीषे ॥
Your husband swears by Dharma, but is crafty, he speaks
sweetly, but is cruel. Being straightforward by nature, you do not realize his
betrayal.
स दुष्टात्मा भरतं तव बन्धुषु उपवाह्य निहतकण्टके
राज्ये रामम् काल्ये स्थापयिता ।
That evil man has sent away Bharata to be with your
relatives and is going to install Rāma in the kingdom devoid of obstacles
tomorrow morning.”
मन्थाराया वचश्श्रुत्वा कैकेयी विस्मयान्विता तस्यै
त्वाभरणं दत्वा पुनरेवाब्रवीदिदम् ।
Having heard the speech of Manthara, Kaikeyi was filled
with wonder and giving her an ornament, addressed her again thus:
“मन्थरे इदं तु मह्यम् परमं प्रियम् आख्यासि । रामे वा
भरते वा अहम् विशेषं नोपलक्षये ।
Manthara, you tell me a great, very dear thing to me. I do
not see any difference between Rama and Bharata.
रामो धर्मज्ञो गुरुभिर्दान्तः कृतज्ञस्सत्यवाक्छुचिः
राज्ञ स्सुतो ज्येष्ठो यौवराज्यमतोऽर्हति ।
Rāma is well-versed in dharma, well disciplined by elders,
grateful, of true speech and pure, and being the eldest son deserves therefore
to be the crown prince.
यथा मे भरतो मान्यः तथा भूयोऽपि राघवः । सः कौसल्यातो
अतिरिक्तं मां अनुशुश्रूषते हि ।
Just as Bharata is cherishable, much more so is Rama to me.
For he takes care of me even better than of Kousalya.
राज्यं यदि हि रामस्य तत्तदा भरतस्यापि । राघवः यथा
आत्मानं मन्यते तथा हि भ्रात्रून्स्तु ।
If the kingdom belongs to Rāma, then it does to Bharata
too. For Rama regards his brothers just as he regards himself.”
कैकेयीवचनं श्रुत्वा भृशदुःखिता मन्थरा दीर्घमुष्णं च
निःश्वस्य कैकेयीमिदमब्रवीत् ।
Hearing the words of Kaikēyi, the much depressed Manthara,
heaving a deep and hot sigh, spoke to Kaikēyi thus:
“राघवो राजा भविता राघवस्यानु यस्सुतः । कैकेयि कैकेयि
राजवंशात्तु कैकेयि परिहास्यते ।
तस्मात् ते सुतः राजगृहादेव वनं गच्छतु ।
Rāghava will become the king, after him the one who is his
son. O Kaikēyi, Bharata will, then, be removed from the line of dynasty.
Therefore, may your son go to the forest from the royal residence.
सौभाग्यवत्तया त्वया पूर्वम् दर्पान्निराकृता राममाता
सपत्नी ते कथं वैरं न यातयेत् ।
How will not Rama’s mother, your co-wife, spurned haughtily
by you enjoying good fortune once, not take out her enmity on you?
ज्ञातिदासी यतो जाता कैकेय्यास्तु सहोषिता ।
प्रासादं चन्द्रसङ्काशम् आरुरोह यदृच्छया ॥
प्रहृष्टमुदितैः पौरैः उच्छ्रितध्वजमालिनीम् ।
अयोध्यां मन्थरा दृष्ट्वा परं विस्मयमागता ॥
अविदूरे स्थितां दृष्ट्वा धात्रीं पप्रच्छ मन्थरा ।
अतिमात्रप्रहर्षोऽयम् किं जनस्य च शंस मे ॥
विदीर्यमाणा हर्षेण धात्री तु परया मुदा ।
आचचक्षेऽथ कुब्जायै भूयसीं राघव श्रियम् ॥
धात्र्यास्तु वचनं शृत्वा मन्थरा पापदर्शिनी ।
शयानामेत्य कैकेयीम् इदं वचनमब्रवीत् ॥
उत्तिष्ठ मूढे किं शेषे सौभाग्येन विकत्थसे ।
चलं हि तव सौभाग्यम् नद्यास्स्रोत इवोष्णगे ॥
रामं दशरथो राजा यौवराज्येऽभिषेक्ष्यति ।
उग्रत्वं राजधर्माणाम् कथं देवि न बुध्यसे ॥
धर्मावादी शठो भर्ता श्लक्ष्णवादी च दारुणः ।
शुद्धभावे न जानीषे तेनैव मतिसन्धिता ॥
उपवाह्य स दुष्टात्मा भरतं तव बन्धुषु ।
काल्ये स्थापयिता रामम् राज्ये निहतकण्टके ॥
मन्थाराया वचश्श्रुत्वा कैकेयी विस्मयान्विता ।
दत्वा त्वाभरणं तस्यै पुनरेवाब्रवीदिदम् ॥
इदं तु मन्थरे मह्यम् आख्यासि परमं प्रियम् ।
रामे वा भरते वाऽहम् विशेषं नोपलक्षये ॥
धर्मज्ञो गुरुभिर्दान्तः कृतज्ञस्सत्यवाक्छुचिः ।
रामो राज्ञ स्सुतो ज्येष्ठो यौवराज्यमतोऽर्हति ॥
यथा मे भरतो मान्यः तथा भूयोऽपि राघवः ।
कौसल्यातोऽतिरिक्तं च सोऽनुशुश्रूषते हि माम् ॥
राज्यं यदि हि रामस्य भरतस्यापि तत्तदा ।
मन्यते हि यथात्मानम् तथा भ्रात्रून्स्तु राघवः ॥
कैकेयीवचनं श्रुत्वा मन्थरा भृशदुःखिता ।
दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य कैकेयीमिदमब्रवीत् ॥
भविता राघवो राजा राघवस्यानु यस्सुतः ।
राजवंशात्तु कैकेयि भरतःपरिहास्यते ॥
तस्माद्राजगृहादेव वनं गच्छतु ते सुतः ॥
दर्पान्निराकृता पूर्वम् त्वया सौभाग्यवत्तया ।
राममाता सपत्नी ते कथं वैरं न यातयेत् ॥
11. Kaikeyi’s demand of two boons
तस्या मन्थरायास्तु एवं वचनं श्रुत्वा कैकेयी
स्वास्तीर्णात् शयनात् किञ्चिदुत्थाय इदमब्रवीत् ।
Hearing those words of Manthara, Kaikēyi, rising a little
from her well spread bed, and said this:
“मन्थरे त्वं कथय ममोपायम् केनोपायेन भरतः राज्यम्
प्राप्नुयात् रामः न तु कथञ्चन ।
Manthara, tell me the means by which Bharata will attain
the kingdom and Rama never.”
तया देव्या एवमुक्ता कुब्जा वचनमब्रवीत् ।
Being told thus by the queen, the humpbacked, said this:
“अश्वपतेस्सुते अद्य त्वम् क्रोधागारं प्रविश्य
क्रुद्धेव मलिनवासिनी अनन्तर्हितायां भूमौ शेषु ।
O daughter of Aṡwapati, going to the anger chamber, lie
down on the bare floor wearing soiled garments as if in a rage.
त्वं सदा भर्तुः दयिता अत्र मे संशयः नास्ति ।
त्वत्कृते स महाराजो हुताशनम् अपि विशेत् ।
You are your husband's beloved wife. Here I have no doubt.
For your sake, the emperor would even enter into burning fire.
क्रृद्धां त्वां क्रोधयितुं प्रत्युदीक्षितुम् न
शक्तो । तव प्रियार्थं राजा हि प्राणानपि परित्यजेत् ।
He is not capable of making you angry or look at you being
angry. The king would even give up his life to please you.
महाभागे दैवासुरे युद्धे यौ तौ वरौ दशरथोऽददात् त्वं
तौ स्मारय इमं वरम् वृणुया ।
O blessed one! remind Daṡaratha of the two boons he gave
during the war between Dēvas and Asuras and seek this boon.
रामं अरण्ये नव वर्षाणि पञ्च च प्रव्राजय
पार्थिवर्षभः भरतः पृथिव्याः राजा क्रियतां ।
Exile Rāma for nine and five years. May Bharata be made the
king of the earth.
रामे चतुर्दश हि वर्षाणि वनम् प्रव्राजिते ते सुतः
रूढश्च कृतमूलश्च शेषं स्थास्यति ।
With Rāma banished to the forest for fourteen years, your
son will grow strong and develop roots, and establish himself thereafter.
उत्तिष्ठ कुरु कल्याणम् राजानमनुदर्शय ।
Get up, seek your good and await the king.”
महाराजो राघवस्याभिषेचनम् आज्ञाप्य कैकेय्या श्रेष्ठम् गृहं प्रविवेश ।
Having ordered the coronation of Raghava, the emperor
entered Kaikēyi's splendid mansion.
अपापः स वृद्धः तरुणीं प्राणेभ्योपि गरीयसीम्
पापसङ्कल्पाम् भार्याम् धरणीतले ददर्श ।
The sinless, old one saw on the floor his young wife who
was dearer to him than life and determined to commit sin.
पाणिभ्याम् परिमृश्य च वनितामिदम् उवाच “आत्मनो
जीवितेनापि ब्रुहि यन्मनसेच्छसि ।
तव प्रीतिम् ते करिष्यामि सुकृतेनापि शपे ।
Stroking with both his hands the young lady, he said, “Tell
me what you desire in your mind. Even giving my own life, I will do what
pleases you. I swear on my good deeds.
कैकेयि यं मुहूर्तमपश्यंस्तु अह न जीवेयं ध्रुवम् तेन
रामेण ते वचनक्रियाम् शपे ।
O Kaikēyi, I swear to do your bidding, by the name of that
Rāma without seeing whom, I cannot live, for sure, even for a moment.”
तेन वाक्येन संहृष्टा तं महाघोरम् अभ्यागतमिवान्तकम्
अभिप्रायमागतम् व्याजहार ।
Delighted by his words, she made plain her intention,
highly cruel like death that had come near.
“राजन् पुरावृत्तम् स्मर तस्मिन् दैवासुरे रणे यौ वरौ
मे त्वया दत्तौ ।
King, recall the two boons granted to me by you in that
battle between gods and demons that tok place long ago.
तौ तावदहमद्यैव वक्ष्यामि मे वचः शृणु ।
I will mention those two boons here now. Please listen.
अनेनैवाभिषेकेण मे भरतो अभिषिच्यताम् । रामो नव पञ्च
च वर्षाणि तापसः भवतु ॥
At this very installation, let my Bharatha be coronated.
Let Rama become an ascetic for nine and five years.”
ततः महाराजः कैकेय्या दारुणं वचः श्रुत्वा क्रुद्धः
चक्षुषा प्रदहन्निव कैकेयीमब्रवीत् ।
The great king, hearing the cruel words of Kaikeyi, angry
and burning her at it were with his eyes, told her:
“नृशंसे दुष्टचारित्रे अस्य कुलस्य विनाशिनि पापे
रामेण मयापि वा किं पापं तव कृतं ।
O cruel, wicked,sinful woman, destroyer of this family,
what sin was done by
Rāma or me to you?
यदा राघवः ते जननीतुल्याम् वृत्तिं वहति तस्यैव
त्वमनर्थाय किंनिमित्तमिहोद्यता ।
When Raghava behaves to you like to his mother, why are you
trying to do him harm?
यदा सर्वो जीवलोको रामस्य गुणस्तवम् आह कं अपराधं
उद्दिश्य इष्टं सुतम् अहं त्यक्ष्यामि।
When all living world recounts the qualities of Rāma, for
what fault of my beloved son am I to abandon him?
कौसल्यां वा सुमित्रां वा श्रियम् वा आत्मनो जीवितमपि
वा त्यजेयं पितृवत्सलम् रामम् त्वेव
न ।
I may abandon Kousalyā or Sumitrā or wealth or even my
life, but not Rāma, who shows filial affection.
लोकः सूर्यम् विना तिष्ठेत् वा सस्यं सलिलं विना मम
जीवितम् रामं विना देहे न तु तिष्ठेत् ।
The world might survive without the sun or the crops
without water, but my life will not remain in the body without Rāma.
लोकस्य प्रियवादिनः अप्रियं वाक्यम् न स्मरामि । कथं
त्वत्कृते प्रियं रामम् अप्रियं वक्ष्यामि ।
I do not remember unkind word from him who speaks kindly to
the world. How can I for your sake say a harsh thing to my dear Rāma?
कैकेयि अञ्जलिं कुर्मि ते पादौ चापि स्पृशामि । रामस्य शरणं भव । माऽधर्मो मामिह
स्पृशेत् ।
I bow to you, Kaikēyi, with folded hands and I touch your
feet even. Be you Rāma's refuge. Let not unrighteousness touch me thus.
इति पुनः पुनः प्रार्थयन्तं दुःखाभिसन्तप्तम् रौद्रा
कैकेयी रौद्रतरं वचः प्रत्युवाचाथ ।
The enraged Kaikeyi replied in fierce words to Dasaratha
who pleaded thus repeatedly being afflicted by grief.
अधर्मो धर्मो वा सत्यं वा यदि वाऽनृतम् भवतु ।
यत्त्वया मह्यम् संश्रुतं तस्य व्यतिक्रमः
नास्ति ।
Be it right or wrong, true or false, there is no going back
on what has been promised by you to me.
मनुजाधिप भरतेनात्मना चाहम् ते शपे यथा रामविवासनात्
ऋते नान्येन तुष्येयम् ।
King, I swear to you on Bharata and me, that I will not be
pleased with anything oter than Rāma's banishment to the forest.”
एतावत् वचनम् उक्त्वा कैकेयी विरराम ह । राजा दीनया
तु गिरा कैकयीम् इति होवाच ।
Kaikeyi stopped saying as above. The King spoke to Kaikēyee
in a distressed voice as follows:
रामात् ऋते भरतो न कथञ्चित् राज्यमावसेत् । रामादपि
हि बलवत्तरम् धर्मतो तं मन्ये ॥
Bharata will in no way occupy the kingdom, depriving Rāma
of it. I think that Bharata, even more than Rāma, is a stronger adherent of
Dharma!
यदा यदा हि कौसल्या दासीवच्च सखीव च भार्यावत्
भगिनीवच्च मातृवत् च सततं मे प्रियकामा प्रियपुत्रा प्रियंवदा उपतिष्ठति
सत्कारार्हा देवी मया तव कृते न सत्कृता ।
Kousalyā serves me like an attendant, a friend, a wife, a
sister and a mother, as and when needed. That sweet-spoken mother of an
endearing son, always wishes the best for me! But, I could never treat her the
way she deserved, for fear of displeasing you!
सः महात्मा पुत्रः दुरात्मना मया तं ह्यपितृकः । मां
अयम् जीवलोको नूनमाक्रोष्टुमर्हति ।
I, a wretched one, would make no father for such Mahātma
for a son! This world may justly denounce me as such!
मे पुत्रो द्वितीयं वचनम् मां प्रतिभाषितुम् नालं ।
यदि राघवः वनं गच्छेति चोदितः कुर्यात् ।
My son is no capable of saying a second thing. If Raghava
is directed to go to forest he will do it.
प्रतिकूलं प्रियं मे स्यात् न तु वत्सः करिष्यति ।
राघवः शुद्धभावो हि मे भावं न तु ज्ञास्यति ।
The child will not do a contrary thing though it will
(really) be dear to me. Raghava is pure in thought and will not know my (real)
mind.
स वनं प्रब्रजेत्युक्तो बाढ मित्येव वक्ष्यति ॥
Told to go to forest, he will say only, ‘Surely.’
एतत् रामप्रव्राजनं भरतस्य प्रियं भवेत् चेत् गतायुषः
मे भरतः प्रेतकृत्यं मा स्म कार्षीत् ।
कथं कमलपत्राक्षो रामो मया विवास्यते ।
Were Bharata to like the exile of Rāma, may he not perform
my last rites when I die. How can the lotus-eyed Rama be sent to forest by me?
असितापाङ्गे देवि मे प्रसीद । त्वद्दत्तं
राज्यमव्ययम् रामो लभताम् । यशः परमवाप्नुहि ।
O queen with dark eyelashes, show me mercy. Let Rama obtain
the imperishable kingdom given to you. Attain supreme fame.
गुरुश्रोणि चारुमुखेक्षणे कुरु मम रामस्य लोकस्य
गुरूणां भरतस्य च मेतत् प्रियम् ।
O one with heavy hips and charming face and eyes! May you
do this which will please me, Rāma, the world, the preceptors and Bharata.
पापा पुत्रशोकार्दितं सैक्ष्वाकं इदमब्रवीत् ।
The sinful one told this to the scion of Ikshvaku,
afflicted by grief on account of son.
“मम संश्रवम् संश्रुत्य पापं कृत्वेव किमिदम्
क्षितितले शेषे । सन्नः स्थित्यां स्थातुं त्वमर्हसि ।
After plighting your promise, why do you lie on the floor
as if you have committed a sin? You should stand by your commitment fully
prepared.
धर्मविदो जनाः स्सत्यं हि परमम् धर्मं आहु ।
सत्यमाश्रित्य हि मया त्वं च धर्मं प्रचोदितः ।
People who know Dharma say that truth is the supreme
Dharma. In accordance with truth, you have been prompted by me to keep to
dharma.
धर्मस्यैव अभिकामार्थम् मम चैव अभिचोदनात् सुतं रामम्
प्रव्राजय । त्रिःखलु त्वां अहं
ब्रवीमि ।
For the love of Dharma and at my prompting, banish son Rāma
to forest. I tell you this thrice indeed.
एवं निर्विशङ्कया कैकेय्या प्रचोदितो राजा पाशं उमुन्मोक्तुम्
इन्द्रकृतं बलिः यथा नाशकत् ।
Urged thus by impudent Kaikēyi the king was not able to
extricate from the bonds just as Bali from the bonds of Indra.
श्रुत्वैवं वचनं तस्या मन्थरायास्तु कैकेयी ।
किञ्चिदुत्थाय शयनात् स्वास्तीर्णादिदमब्रवीत् ॥
कथय त्वं ममोपायम् केनोपायेन मन्थरे । भरतः
प्राप्नुयाद्राज्यम् न तु रामः कथञ्चन ॥
एवमुक्ता तया देव्या कुब्जा वचनमब्रवीत् ॥ क्रोधागारं
प्रविश्याऽद्य क्रुद्धेवाश्वपतेस्सुते ।
शेष्वाऽनन्तर्हितायां त्वम् भूमौ मलिनवासिनी ॥ दयिता
त्वं सदा भर्तुः अत्र मे नास्ति संशयः ।
त्वत्कृते स महाराजो विशेदपि हुताशनम् ॥
न त्वां क्रोधयितुं शक्तो न क्रृद्धां
प्रत्युदीक्षितुम् । तव प्रियार्थं राजा हि प्राणानपि परित्यजेत् ॥
यौ तौ दैवासुरे युद्धे वरौ दशरथोऽददात् । तौ स्मारय
महाभागे त्वमिमं वृणुया वरम् ॥
रामं प्रव्राजयारण्ये नव वर्षाणि पञ्च च । भरतः
क्रियतां राजा पृथिव्याः पार्थिवर्षभः ॥
चतुर्दश हि वर्षाणि रामे प्रव्राजिते वनम् । रूढश्च
कृतमूलश्च शेषं स्थास्यति ते सुतः ॥
उत्तिष्ठ कुरु कल्याणम् राजानमनुदर्शय ॥
आज्ञाप्य च महाराजो राघवस्याभिषेचनम् ।
स कैकेय्या गृहं श्रेष्ठम् प्रविवेश महायशाः ।
पाण्डुराभ्रमिवाकाशम् राहुयुक्तं निशाकरः ॥
स वृद्धस्तरुणीं भार्याम् प्राणेभ्योपि गरीयसीम् ।
अपापः पापसङ्कल्पाम् ददर्श धरणीतले । परिमृश्य च
पाणिभ्याम् उवाच वनितामिदम् ॥
आत्मनो जीवितेनापि ब्रुहि यन्मनसेच्छसि । करिष्यामि
तव प्रीतिम् सुकृतेनापि ते शपे ॥
यं मुहूर्तमपश्यंस्तु न जीवेयमहं ध्रुवम् । तेन रामेण
कैकेयि शपे ते वचनक्रियाम् ॥
तेन वाक्येन संहृष्टा तमभिप्रायमागतम् । व्याजहार
महाघोरम् अभ्यागतमिवान्तकम् ॥
स्मर राजन् पुरावृत्तम् तस्मिन् दैवासुरे रणे । वरौ
यौ मे त्वया देव तदा दत्तौ महीपते ॥
तौ तावदहमद्यैव वक्ष्यामि शृणु मे वचः ॥
अनेनैवाभिषेकेण भरतो मेऽभिषिच्यताम् । नव पञ्च च
वर्षाणि रामो भवतु तापसः ॥
ततश्शृत्वा महाराजः कैकेय्या दारुणं वचः ।
कैकेयीमब्रवीत्क्रुद्धः प्रदहन्निव चक्षुषा ॥
नृशंसे दुष्टचारित्रे कुलस्यास्य विनाशिनि । किं कृतं
तव रामेण पापं पापे मयापि वा ॥
यदा ते जननीतुल्याम् वृत्तिं वहति राघवः । तस्यैव
त्वमनर्थाय किंनिमित्तमिहोद्यता ॥
जीवलोको यदा सर्वो रामस्याह गुणस्तवम् । अपराधं
कमुद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टमहं सुतम् ॥
कौसल्यां वा सुमित्रां वा त्यजेयमपि वा श्रियम् ।
जीवितं वाऽत्मनो रामम् न त्वेव पितृवत्सलम् ॥
तिष्ठेल्लोको विना सूर्यम् सस्यं वा सलिलं विना ।
न तु रामं विना देहे तिष्ठेत्तु मम जीवितम् ॥
न स्मराम्यप्रियं वाक्यम् लोकस्य प्रियवादिनः ।
स कथं त्वत्कृते रामम् वक्ष्यामि प्रियमप्रियम् ॥
अञ्जलिं कुर्मि कैकेयि पादौ चापि स्पृशामि ते । शरणं
भव रामस्य माऽधर्मो मामिह स्पृशेत् ॥
ततश्शृत्वा महाराजः कैकेय्या दारुणं वचः ।
कैकेयीमब्रवीत्क्रुद्धः प्रदहन्निव चक्षुषा ॥
नृशंसे दुष्टचारित्रे कुलस्यास्य विनाशिनि । किं कृतं
तव रामेण पापं पापे मयापि वा ॥
यदा ते जननीतुल्याम् वृत्तिं वहति राघवः । तस्यैव
त्वमनर्थाय किंनिमित्तमिहोद्यता ॥
जीवलोको यदा सर्वो रामस्याह गुणस्तवम् । अपराधं
कमुद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टमहं सुतम् ॥
कौसल्यां वा सुमित्रां वा त्यजेयमपि वा श्रियम् ।
जीवितं वाऽत्मनो रामम् न त्वेव पितृवत्सलम् ॥
तिष्ठेल्लोको विना सूर्यम् सस्यं वा सलिलं विना । न
तु रामं विना देहे तिष्ठेत्तु मम जीवितम् ॥
न स्मराम्यप्रियं वाक्यम् लोकस्य प्रियवादिनः । स कथं
त्वत्कृते रामम् वक्ष्यामि प्रियमप्रियम् ॥
अञ्जलिं कुर्मि कैकेयि पादौ चापि स्पृशामि ते । शरणं
भव रामस्य माऽधर्मो मामिह स्पृशेत् ॥
इति दुःखाभिसन्तप्तम् प्रार्थयन्तं पुनः पुनः । प्रत्युवाचाथ कैकेयी रौद्रा रौद्रतरं वचः ॥
भवत्वधर्मो धर्मो वा सत्यं वा यदि वाऽनृतम् ।
यत्त्वया संश्रुतं मह्यम् तस्य नास्ति व्यतिक्रमः ॥
भरतेनात्मना चाहम् शपे ते मनुजाधिप । यथा नान्येन
तुष्येयम् ऋते रामविवासनात् ॥
एतावदुक्त्वा वचनम् कैकेयी विरराम ह । दीनया तु गिरा
राजा इति होवाच कैकयीम् ॥
न कथञ्चिदृते रामात् भरतो राज्यमावसेत् । रामादपि हि
तं मन्ये धर्मतो बलवत्तरम् ॥
यदा यदा हि कौसल्या दासीवच्च सखीव च ।
भार्यावद्भगिनीवच्च मातृवच्चोपतिष्ठति ।
सततं प्रियकामा मे प्रियपुत्रा प्रियंवदा । न मया
सत्कृता देवी सत्कारार्हा कृते तव ॥
मया ह्यपितृकः पुत्र स्समहात्मा दुरात्मना । तं तु
मां जीवलोकोऽयम् नूनमाक्रोष्टुमर्हति ॥
नालं द्वितीयं वचनम् पुत्रो मां प्रतिभाषितुम् । यदि
मे राघवः कुर्यात् वनं गच्छेति चोदितः ॥
प्रतिकूलं प्रियं मे स्यात् न तु वत्सः करिष्यति ।
शुद्धभावो हि भावं मे न तु ज्ञास्यति राघवः ॥
स वनं प्रब्रजे त्युक्तो बाढ मित्येव वक्ष्यति ॥
प्रियं चेद्भरतस्यैतत् रामप्रव्राजनं भवेत् । मा स्म
मे भरतः कार्षीत् प्रेतकृत्यं गतायुषः ॥
कथं कमलपत्राक्षो मया रामो विवास्यते ॥
प्रसीद देवि रामो मे त्वद्दत्तं राज्यमव्ययम् ।
लभतामसितापाङ्गे यशः परमवाप्नु हि ॥
मम रामस्य लोकस्य गुरूणां भरतस्य च ।
प्रियमेतद्गुरुश्रोणि कुरु चारुमुखेक्षणे ॥
पुत्रशोकार्दितं पापा सैक्ष्वाकमिदमब्रवीत् । पापं
कृत्वेव किमिदम् मम संश्रुत्य संश्रवम् ।
शेषे क्षितितले सन्नः स्थित्यां स्थातुं त्वमर्हसि ॥
आहु स्सत्यं हि परमम् धर्मं धर्मविदो जनाः ।
सत्यमाश्रित्य हि मया त्वं च धर्मं प्रचोदितः ॥
धर्मस्यैहाभिकामार्थम् मम चैवाभिचोदनात् । प्रव्राजय
सुतं रामम् त्रिःखलु त्वां ब्रवीम्यहम् ॥
एवं प्रचोदितो राजा कैकेय्या निर्विशङ्कया । नाशक
त्पाशमुन्मोक्तुम् बलिरिन्द्रकृतं यथा ॥
यदा यदा हि कौसल्या दासीवच्च सखीव च ।
भार्यावद्भगिनीवच्च मातृवच्चोपतिष्ठति ।
सततं प्रियकामा मे प्रियपुत्रा प्रियंवदा । न मया
सत्कृता देवी सत्कारार्हा कृते तव ॥
मया ह्यपितृकः पुत्र स्समहात्मा दुरात्मना । तं तु
मां जीवलोकोऽयम् नूनमाक्रोष्टुमर्हति ॥
नालं द्वितीयं वचनम् पुत्रो मां प्रतिभाषितुम् । यदि
मे राघवः कुर्यात् वनं गच्छेति चोदितः ॥
प्रतिकूलं प्रियं मे स्यात् न तु वत्सः करिष्यति ।
शुद्धभावो हि भावं मे न तु ज्ञास्यति राघवः ॥
स वनं प्रब्रजे त्युक्तो बाढ मित्येव वक्ष्यति ॥
प्रियं चेद्भरतस्यैतत् रामप्रव्राजनं भवेत् । मा स्म
मे भरतः कार्षीत् प्रेतकृत्यं गतायुषः ॥
कथं कमलपत्राक्षो मया रामो विवास्यते ॥
प्रसीद देवि रामो मे त्वद्दत्तं राज्यमव्ययम् ।
लभतामसितापाङ्गे यशः परमवाप्नु हि ॥
मम रामस्य लोकस्य गुरूणां भरतस्य च ।
प्रियमेतद्गुरुश्रोणि कुरु चारुमुखेक्षणे ॥
पुत्रशोकार्दितं पापा सैक्ष्वाकमिदमब्रवीत् । पापं
कृत्वेव किमिदम् मम संश्रुत्य संश्रवम् ।
शेषे क्षितितले सन्नः स्थित्यां स्थातुं त्वमर्हसि ॥
आहु स्सत्यं हि परमम् धर्मं धर्मविदो जनाः ।
सत्यमाश्रित्य हि मया त्वं च धर्मं प्रचोदितः ॥
धर्मस्यैहाभिकामार्थम् मम चैवाभिचोदनात् ।
प्रव्राजय सुतं रामम् त्रिःखलु त्वां ब्रवीम्यहम् ॥
एवं प्रचोदितो राजा कैकेय्या निर्विशङ्कया । नाशक
त्पाशमुन्मोक्तुम् बलिरिन्द्रकृतं यथा ॥
12. Kaikeyi serves the order of exile on Rama
ततः रजनीम् प्रभातां दिवाकरे उदिते च गुणसम्पन्न
वसिष्ठो प्रविवेश पुरोत्तमम् ।*
Then, as the night turned to dawn and the sun rose, the
virtuous Vasishta entered the great city.
ततस्सूतो यथाकालम् तुष्टाव जगतीपतिम् ॥
Then the Suta praised the lord of the world at the proper
time.
मातलिः इन्द्रं अस्यां तु वेलायाम् अभितुष्टाव । सः
सर्वान् दानवान् अजयत् । त्वां तथा अहं बोधयामि ।
Mātali extolled Indra at dawn like this. Then Indra
conquered all the Dānavas. I am waking you likewise.
वेदाः सहाङ्गविद्याश्च यथा आह्यात्मभुवं विभुम्
ब्रह्माणं बोधयन्ति अद्य तथा त्वां अहं बोधयामि ।
Just as Vēdas and Vēdāṅgas wake the self-born Brahma, I now
wake you.
ततो राजा प्रतिबुध्य इदं वचनमब्रवीत् ।
Then, the king , waking up, said this.
‘राममानय सूत’ इति विनयज्ञो स श्रुत्वा तं प्रतिपूज्य
विनीतवत् नृपावासात् निर्जगाम ।
Hearing, ‘Suta, bring Rama,’ and greeting him, the
charioteer, adept in humility, departed from the palace with humility.
राजसत्कृतः सुमन्त्रो राजपुत्रं इदं उवाच
‘कौसल्यासुप्रजा राम पिता त्वां द्रष्टुमिच्छति’ ।
Sumantra, honoured by the king, said this to the prince,
‘Worthy son of Kousalya, Rama, your father desires to see you.’
अथ सीतामनुज्ञाप्य कृतकौतुकमङ्गलः रामो सुमन्त्रेण सह
निवेशनात् निश्चक्राम ।
Then, Rama, taking leave of Sita after being bestowed with
benediction, started from the residence with Sumantra.
सम्प्रहृष्टसुहृज्जनः स रामो रथमास्थाय सर्वानेव
नरान् यथार्हं चापि सम्पूज्य ययौ ।
That Rama, with his relatives propitiated, and having
honoured all the people duly, got into the chariot and went with Sumantra.
स रामो कैकेयीसहितं दीनम् परिशुष्यता मुखेन शुभे आसने
निषण्णं पितरं ददर्श ।
Rāma saw his father dejected, with a withered face, seated
on an auspicious seat along with Kaikeyi.
पूर्वम् स रामो पितुश्चरणौ विनीतवत् अभिवाद्य
कैकेयीमभिवाद्यैव वचनमब्रवीत् ।
Rama, first saluting his father’s feet with humility,
saluting Kakeyi too, spoke:
मे पिता अज्ञानाद्येन मया कच्चित् नापराद्धम् कुपितः
तत् मम आचक्ष्व । त्वं चैवैनं प्रसादय ।
Have I unwittingly offended my father which has made him
angry? Please tell me. And you pacify him too.
देवि परिपृच्छतः मे तत्त्वेन एतदाचक्ष्व । मनुजाधिपे
अपूर्वः अयम् विकारो किं निमित्त ।
O queen, tell truly this to me who ask you. What for is
this unprecedented chnage in the ruler of the people?
महात्मना महात्मना एवमुक्ता तु कैकेयी इदं धृष्टं
आत्महितं वचः सुनिर्लज्जा उवाच ।
Asked thus by the great Raghava, Kaikeyi said without shame
these brazen words which were in her interests:
“राम राजा न कुपितो । अस्य किञ्चन व्यसनं न । प्रियं
त्वां अप्रियं वक्तुम् अस्य वाणी न उपवर्तते ।
यत् अनेन मम अश्रुतं तदवश्यं त्वया कार्यम् ॥
Rama, the king is not angry. He has no distress either.
Speech fails him to convey to his dear one the unkind thing. That must be
fulfilled by you what has been promised by him to me.”
यदि राज्ञा तु अभिहितं त्वयि तन्न विपत्स्यते ततो अहं
अभिधास्यामि । एष त्वयि न हि वक्ष्यति ।
If what has been promised by the king will not be broken by
you, then I shall tell it to you, for he would never tell it to you.
कैकेय्या समुदाहृतम् एतत्तु वचनं श्रुत्वा व्यथितो
रामः तां देवीं नृपसन्निधौ उवाच ।
Hearing the words spoken by Kaikeyi, the distressed Rāma
told the queen in the presence of the king:
“अहो धिङ देवि ईदृशं वचः मां वक्तुं न अर्हसे ।
Alas, O Queen, you ought not to speak such words to me.
अहं हि राज्ञः वचनात् पावके पतेयमपि तीक्ष्णम् विषं
भक्ष्ययेयं अर्णवे मज्जेयमपि च ।
On the command of the king, I will fall even in fire,
consume virulent poison and drown in the ocean too.
देवि राज्ञो यदभिकाङ्क्षितम् तत् वचनं ब्रूहि ।
करिष्ये प्रतिजाने च रामो द्विर्नाभिभाषते ॥
O queen, please tell me what is desired by the king. I
shall carry it out. I promise. Rāma does not speak twice.”
अनार्या कैकेयी तं आर्जवसमायुक्तम् सत्यवादिनम् रामं
भृशदारुणम् वचनं उवाच ।
The ignoble Kaikeyi spoke these utterly cruel words to
Rāma, who was straightforward and truth-speaking.
“राघव पुरा दैवासुरे युद्धे सशल्येन महारणे रक्षितेन
ते पित्रा मम वरौ दत्तौ ।
O Raghava, once upon a time, in the battle between Devas
and Asuras, two boons were given to me by your father, who was tormented by
arrows and was protected by me.
राघव तत्र भरतस्याभिषेचनम् तव दण्डकारण्ये अद्यैव
गमनं च राजा मे याचितः ।
नरश्रेष्ठ यदि त्वम् पितरं आत्मानं च सत्यप्रतिज्ञं
कर्तुमिच्छसि मम इदं वाक्यं शृणु ।
Raghava, accordingly, the king was requested by me for the
anointment of Bharata and your exile to the forest of Dandaka today itself.
The best of men, If you want to make your father a man of
his words and yourself too, listen to these words of mine.
अभिषेकमिमं त्यत्त्वा सप्त सप्त च वर्षाणि
दण्डकारण्यमाश्रितः जटाजिनधरो वस ।
भरतः कोसलपुरे इमां वसुधां प्रशास्तु ॥
Forsaking this installation, live in Dandaka forest for
twice seven years with matted hair and deer skin. Let Bharata rule the earth
from te city of Kosala.
रघुनन्दन एतत्
नरेन्द्रस्य वचनं कुरु । राम महता सत्येन नरेश्वरम् तारयस्व ।
O delight of the Raghus, carry out the king's promise.
Rama, save the lord of people by adherence to the great truth.”
अमित्रघ्नो रामः तदप्रियं मरणोपमम् वचनं श्रुत्वा न
विव्यथे कैकेयीं चेदमब्रवीत् ।
Hearing those unkind and death-like words, Rama, the
conqueror of foes, did not wince, and told Kaikeyi this:
“एवमस्तु । राज्ञः प्रतिज्ञामनुपालयन् जटाजिनधरो इतः
तु वनं वस्तुमहं गमिष्यामि ।
May it be so. I will go to live in the forest from here,
with matted hair and deer skin, fulfilling the promise of the king.
राजा भरतस्याभिषेचनम् मां स्वयं यन्नाह अलीकं मानसं
त्वेकम् मे हृदयं दहतीव ।
A mental disquiet seems to burn me that the king himself
did not tell me of Bharata’s anointment.
अहं हि सीतां राज्यं प्राणानिष्टान्धनानि च हृष्टो
अप्रचोदितः भ्रात्रे भरताय स्वयं दद्याम् ।
I myself should happily give unprompted to my brother
Bharata, Sita, the kingdom, my dear life and wealth.
किं पुनः मनुजेन्द्रेण पित्रा स्वयं प्रचोदितः तव च
प्रियकामार्थम् प्रतिज्ञामनुपालयन् ।
Much more so, when I am asked by my father, the equivalent
of Indra among men, for your dear interest, and in fulfilment of his promise.
देवि अहमर्थपरो लोकं आवस्तुं न उत्सहे । मां
ऋषिभिस्तुल्यम् धर्ममास्थितम् केवलं विद्धि ।
O queen, I do not desire to live in this world for the sake
of wealth. Know me as equal to Rishis, well rooted in Dharma alone.
यथा पितरि शुश्रूषा तस्य वचनक्रिया वा अतो महत्तरम्
धर्मचरणम् किञ्चित् नास्ति हि ।
There is no greater observance of Dharma than to serve
one's father and carry out his words.
अत्र भवता अनुक्तो अपि भवत्या वचनात् अहम् विजने वने
चतुर्दश वर्षाणीह वत्स्यामि ।
Even though not told by my father, I will, at your bidding,
live in the uninhabited Vana for fourteen years.
कैकयि नूनं मयि किञ्चित् गुणम् न आशंससे यत्
ममेश्वरतरा सती त्वं राजानं अवोचः ।
Kaikeyi, you do not see any virtue in me for sure. Even
though you have total command over me, you spoke to the king.
यावत् अहम् मातरमापृच्छे सीतां चानुनयामि ततो अद्यैव
दण्डकानां महद्वनम् गमिष्यामि ।
After I take leave of my mother and console Sita, I will go
to the great Daṇḍaka forest this very day.
यथा भरतः राज्यम् पालयेत् पितुः शुश्रूषेच्च तथा
भवत्या कर्तव्यम् । स हि सनातनः धर्मः ।
You may take such steps as Bharata would rule the kingdom
and serve the father. For, it is the eternal Dharma.”
स रामः पितरं कैकेयीं च प्रदक्षिणम् कृत्वा तस्मात्
अन्तःपुरात् निष्क्रम्य स्वं सुहृज्जनम्
ददर्श ।
Rāma, circumambulating his father and Kaikeyi and leaving
the inner quarters. met his own friends.
च अस्य महतीं लक्ष्मीम् राज्यनाशो न अपकर्षति ।
And, the loss of kingdom does not diminish his great
splendor.
ततः प्रभातां रजनीम् उदिते च दिवाकरे । वसिष्ठो
गुणसम्पन्न प्रविवेश पुरोत्तमम् ॥
ततस्सूतो यथाकालम् तुष्टाव जगतीपतिम् ॥
इन्द्रमस्यां तु वेलायाम् अभितुष्टाव मातलिः ।
सोऽजयद्दानवान्सर्वान् तथा त्वां बोधयाम्यहम् ॥
वेदास्सहाङ्गविद्याश्च यथाह्यात्मभुवं विभुम् ।
ब्रह्माणं बोधयन्त्यद्य तथा त्वां बोधयाम्यहम् ॥
प्रतिबुध्य ततो राजा इदं वचनमब्रवीत् ।
राममानय सूतेति
स श्रुत्वा प्रतिपूज्य तम् । निर्जगाम नृपावासात् विनयज्ञो विनीतवत् ॥
राजपुत्रमुवाचेदम् सुमन्त्रो राजसत्कृतः ।
कौसल्यासुप्रजा राम पिता त्वां द्रष्टुमिच्छति ॥
अथ सीतामनुज्ञाप्य कृतकौतुकमङ्गलः । निश्चक्राम
सुमन्त्रेण सह रामो निवेशनात् ॥
स रामो रथमास्थाय सम्प्रहृष्टसुहृज्जनः । यथार्हं
चापि सम्पूज्य सर्वानेव नरान्ययौ ॥
स ददर्शासने रामो निषण्णं पितरं शुभे । कैकेयीसहितं
दीनम् मुखेन परिशुष्यता ॥
स पितुश्चरणौ पूर्वम् अभिवाद्य विनीतवत् ।
कैकेयीमभिवाद्यैव रामो वचनमब्रवीत् ॥
कच्चिन्मया नापराद्धम् अज्ञानाद्येन मे पिता ।
कुपितस्तन्ममाचक्ष्व त्वं चैवैनं प्रसादय ॥
एतदाचक्ष्व मे देवि तत्त्वेन परिपृच्छतः । किं
निमित्तमपूर्वोयम् विकारो मनुजाधिपे ॥
एवमुक्ता तु कैकेयी राघवेण महात्मना । उवाचेदं
सुनिर्लज्जा धृष्टमात्महितं वचः ॥
न राजा कुपितो राम व्यसनं नास्य किञ्चन । प्रियं
त्वामप्रियं वक्तुम् वाणी नास्योपवर्तते ॥
तदवश्यं त्वया कार्यम् यदनेनाश्रुतं मम ॥
यदि त्वभिहितं राज्ञा त्वयि तन्न विपत्स्यते ।
ततोऽहमभिधास्यामि न ह्येष त्वयि वक्ष्यति ॥
एतत्तु वचनं श्रुत्वा कैकेय्या समुदाहृतम् । उवाच
व्यथितो रामः तां देवीं नृपसन्निधौ ॥
अहो धिङ्नार्हसे देवि वक्तुं मामीदृशं वचः ।
अहं हि वचनाद्राज्ञः पतेयमपि पावके । भक्ष्ययेयं विषं
तीक्ष्णम् मज्जेयमपि चार्णवे ॥
तद्ब्रूहि वचनं देवि राज्ञो यदभिकाङ्क्षितम् ।
करिष्ये प्रतिजाने च रामो द्विर्नाभिभाषते ॥
तमार्जवसमायुक्तम् अनार्या सत्यवादिनम् । उवाच रामं
कैकेयी वचनं भृशदारुणम् ॥
पुरा दैवासुरे युद्धे पित्रा ते मम राघव । रक्षितेन
वरौ दत्तौ सशल्येन महारणे ॥
तत्र मे याचितो राजा भरतस्याभिषेचनम् । गमनं
दण्डकारण्ये तव चाद्यैव राघव ॥
यदि सत्यप्रतिज्ञं त्वम् पितरं कर्तुमिच्छसि ।
आत्मानं च नरश्रेष्ठ मम वाक्यमिदं शृणु ॥
सप्त सप्त च वर्षाणि दण्डकारण्यमाश्रितः । अभिषेकमिमं
त्यत्त्वा जटाजिनधरो वस ॥
भरतः कोसलपुरे प्रशास्तु वसुधामिमाम् ॥
एतत्कुरु नरेन्द्रस्य वचनं रघुनन्दन । सत्येन महता
राम तारयस्व नरेश्वरम् ॥
तदप्रियममित्रघ्नो वचनं मरणोपमम् । श्रुत्वा न विव्यथे
रामः कैकेयीं चेदमब्रवीत् ॥
एवमस्तु गमिष्यामि वनं वस्तुमहं त्वितः ।जटाजिनधरो
राज्ञः प्रतिज्ञामनुपालयन् ॥
अलीकं मानसं त्वेकम् हृदयं दहतीव मे । स्वयं यन्नाह
मां राजा भरतस्याभिषेचनम् ॥
अहं हि सीतां राज्यं च प्राणानिष्टान्धनानि च ।
हृष्टो भ्रात्रे स्वयं दद्याम् भरतायाप्रचोदितः ॥
किं पुनर्मनुजेन्द्रेण स्वयं पित्रा प्रचोदितः । तव च
प्रियकामार्थम् प्रतिज्ञामनुपालयन् ॥
नाहमर्थपरो देवि लोकमावस्तुमुत्सहे ।
विद्धिमामृषिभिस्तुल्यम् केवलं धर्ममास्थितम् ॥
न ह्यतो धर्मचरणम् किञ्चिदस्ति महत्तरम् । यथा
पितरिशुश्रूषा तस्य वा वचनक्रिया ॥
अनुक्तोऽप्यत्रभवता भवत्या वचनादहम् । वने वत्स्यामि
विजने वर्षाणीह चतुर्दश ॥
न नूनं मयि कैकयि किञ्चिदाशंससे गुणम् ।
यद्राजानमवोचस्त्वम् ममेश्वरतरा सती ॥
यावन्मातरमापृच्चे सीतां चानुनयाम्यहम् । ततोऽद्यैव
गमिष्यामि दण्डकानां महद्वनम् ॥
भरतः पालयेद्राज्यम् शुश्रूषेच्च पितुर्यथा । तथा
भवत्या कर्तव्यम् स हि धर्म स्सनातनः ॥
स रामः पितरं कृत्वा कैकेयीं च प्रदक्षिणम् ।
निष्क्रम्यान्तःपुरात्तस्मात् स्वं ददर्श सुहृज्जनम् ॥
न चास्य महतीं लक्ष्मीम् राज्यनाशोऽपकर्षति ।
13. Kousalya is shocked and sad
सर्वं जनम् मधुरया वाचा सम्मानयन् धीरात्मा महायशाः
रामः मातुस्समीपं प्रविवेश ।
Honouring all the people with sweet words, the courageous
soul of great fame, Rama approached his mother.
स राघवः अभिक्रान्ताम् मातरं उपसंगृह्य बाहुभ्याम्
परिष्वक्तश्च मूर्धनि उपाघ्रातश्च मातरं किञ्चित् प्रसार्य अञ्जलिमब्रवीत् ।
Clasping his mother as she approached, embraced with both
her hands and smelt on the head, Raghava told her a little hesitantly:
“देवि तव च वैदेह्या लक्ष्मणस्य च दुःखाय उपस्थितम्
महद्भयं नूनं न जानीषे । इदं ॥
O queen, you certainly do not know the great impending
calamity which will cause grief to you, Sita and Lakshmana.
महाराजो भरताय यौवराज्यं प्रयच्छति । पुनः मां तापसम्
दण्डकारण्ये विवासयति ।
The great king will confer Youvarajya to Bharata while he banishes
me as an ascetic to the Daṇḍaka forest.
सा देवी वने सालस्य यष्टिः परशुना निकृत्तेव
दिवश्च्युता देवतेव सहसा पपात ।
Immediately that queen fell down like a branch of Sāla tree
cut by an axe in a forest and like a Dēvata who had slipped from heave.!
रामः तु गतचेतसम् पांसुकुण्ठितसर्वाङ्गीम् मातरं
उत्थापयामास पाणिना विममर्श च ।
Rama lifted his mother who had lost consciousness and whose
body was covered with dust, and stroked her with his hand.
सुखोचिता असुखार्ता सा उपासीनम् पुरुषव्याघ्रम् राघवं
लक्ष्मणे उपशृण्वति उवाच ।
She, deserving happiness, but afflicted with grief, spoke
to Rāghava, the tiger among men, who sat by her side, while Lakshmaṇa was
listening:
“मम पुत्र राघव यदि शोकाय न जायेथा अहमप्रजाः दुःखमतो
भूयः न पश्येयं स्म ।
My son, Raghava, if you had not been born, to my sorrow, I
would see no grief other than being childless.
पुत्र वन्ध्याया मानसः शोको अप्रजाऽस्मीति सन्तापो एक
एव हि भवति ह्यन्यः न विद्यते ।
Son, a barren woman has only one sorrow, the burning in
mind ‘I am childless,’ no other.
राम पतिपौरुषे कल्याणम् सुखं वा न दृष्टपूर्वं । अपि पुत्रेऽपि
पश्येयम् इति मया आस्थितं ।
O Rāma, I did not experience any comfort or auspicious
event out of the greatness of my husband. I have held on believing that I will
see it through my son.
राघव तव जातस्य दश सप्त च वर्षाणि दुःखपरिक्षयम्
प्रकाङ्क्षन्त्या मया असितानि ।
Ten and seven years have been spent spent by me since your
birth, waiting for the end of this misery.
परिपूर्णशशिप्रभम् तव मुखम् अपश्यन्ती कृपणा
कृपणजीविकाम् कथं वर्तयिष्यामि ।
Without seeing your face that shines like the full moon,
how can I, the wretched, live the life of wretchedness?”
वाचा मधुरया रामः सर्वं सम्मानयञ्जनम् । मातुस्समीपं
धीरात्मा प्रविवेश महायशाः ॥
स मातरमभिक्रान्ताम् उपसंगृह्य राघवः । परिष्वक्तश्च
बाहुभ्याम् उपाघ्रातश्च मूर्धनि ॥
मातरं राघवः किञ्चित् प्रसार्याञ्जलिमब्रवीत् ॥
देवि नूनं न जानीषे महद्भयमुपस्थितम् । इदं तव च
दुःखाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च ॥
भरताय महाराजो यौवराज्यं प्रयच्छति । मां
पुनर्दण्डकारण्ये विवासयति तापसम् ॥
सा निकृत्तेव सालस्य यष्टिः परशुना वने । पपात सहसा
देवी देवतेव दिवश्च्युता ॥
रामस्तूत्थापयामास मातरं गतचेतसम् ।
पांसुकुण्ठितसर्वाङ्गीम् विममर्श च पाणिना ॥
सा राघवमुपासीनम् असुखार्ता सुखोचिता । उवाच
पुरुषव्याघ्रम् उपशृण्वति लक्ष्मणे ॥
यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव । न स्म दुःखमतो
भूयः पश्येयमहमप्रजाः ॥
एक एव हि वन्ध्याया श्शोको भवति मानसः ।
अप्रजाऽस्मीति सन्तापो न ह्यन्यः पुत्र विद्यते ॥
न दृष्टपूर्वं कल्याणम् सुखं वा पतिपौरुषे । अपि पुत्रेऽपि पश्येयम्
इति रामाऽस्थितं मया
दश सप्त च वर्षाणि जातस्य तव राघव । असितानि
प्रकाङ्क्षन्त्या मया दुःखपरिक्षयम् ॥
अपश्यन्ती तव मुखम् परिपूर्णशशिप्रभम् । कृपणा
वर्तयिष्यामि कथं कृपणजीविकाम् ॥
14. Rama explains his stand to sad Kousalya and angry
Lakshmana
तथा तु विलपन्तीं ताम् कौसल्यां राममातरम् दीनः
लक्ष्मणो तत्कालसदृशं वचः उवाच ।
The dejected Lakshmaṇa told that crying Kousalyā, mother of
Rāma, these words suited to the occasion:
“आर्ये यद्राघवो स्त्रिया वाक्यवशं गतः राज्यश्रियं
त्यक्त्वा वनम् गच्छेत् एतत् ममापि न रोचते ।
O noble one, it does not appeal to me that under the
influence of a woman’s words, Rāghava should give up the royal prosperity and
go to the forest.
विपरीतश्च वृद्धश्च विषयैश्च प्रधर्षितः समन्मथः नृपः
चोद्यमानः किमिव न ब्रूयात् ।
Perverse, aged, sensuous, lustful, what would not the king
say when goaded?
लोके यो नरः स्वमित्रोऽपि स्वमित्रोऽपि अस्य दोषं
परोक्षमपि उदाहरेत् तं अहं न पश्यामि ।
I see no one in the world who, even if unfriendly or
disowned by him, would mention defect in him even at his back.
पुत्रं देवकल्पं ऋजुं दान्तम् रिपूणामपि वत्सलम्
अवेक्षमाणः धर्मं अकारणात् को त्जेत् ।
Who will abandon without reason his son, who is like a god,
upright, sself-controlled, and dear even to his enemies?
वलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः उत्पथं प्रतिपन्नस्य
गुरोरपि शासनम् कार्यं भवति ।
Reining in becomes necessary of a father who is haughty,
unable to know right and wrong, and addicted to unrighteous ways.
देवि सत्येन भावेन धनुषा चैव दत्तेनेष्टेन ते शपे
भ्रातरं तत्त्वतः अनुरक्तोऽस्मि ।
O Queen, I swear to you truly by love real nature, bow,
gifts and sacrifices, that I am attached to my brother.
देवि यदि रामः दीप्तमग्निमरण्यं वा प्रवेक्ष्यति तत्र
मां पूर्वं प्रविष्टं त्वं अवधारय ।
O Queen, be sure that I would have entered there first
wherever Rama enters, be it blazing fire or forest.
महात्मनः लक्ष्मणस्य एतत्तु वचनं श्रुत्वा रुदन्ती
शोकलालसा कौसल्या रामं उवाच ।
Hearing these words of Mahātma Lakshmaṇa, Kousalyā, weeping
and tossed about by grief, spoke to Rāma:
धर्मज्ञ यदि धर्मिष्ठो धर्मं चरितुमिच्छसि त्वं
अनुत्तमम् धर्मं चर मां इहस्थः शुश्रूष ।
O knower of dharma, if you like to adhere to Dharma and
follow it, stay here and serve me, for it is supreme dharma.
पुत्र स्वगृहे नियतो वसन् जननीं शुश्रूषुः
परेण तपसा युक्तः काश्यपः त्रिदिवं गतः ।
O son, Kasyapa, staying in his own house in austerity,
serving his mother, and practicing the highest penance, attained heaven.
यथैव राजा ते गौरवेण पूज्यः तथा अहं अस्मि । त्वां
अहं न अनुजानामि
। इतः वनम् न गन्तव्यम् ।
Just as much as the king is to be honoured by you with due
regard, so am I. I do not grant permission and hence you must not go to forest.
त्वद्वियोगात् मे जीवितेन सुखेन वा न कार्यम् । त्वया
सह मम तृणानामपि
भक्षणम् श्रेयः ।
Sepatated from you, life and comfort are no use to me. With
you, even earing grass is preferable.”
ततः धर्मात्मा रामो तथा विलपन्तीं दीनाम् जननीं कौसल्यां धर्मसंहितम् वचनं उवाच ।
Then, Rāma the righteous minded, said these words full of
dharma to his mother Kousalyā, who was crying piteously:
“पितुर्वाक्यम् समतिक्रमितुं मम शक्तिः नास्ति । शिरसा त्वां
प्रसादये । अहं वनम्
गन्तुमिच्छामि ।
I have no power to transgress my father's words. I crave
your approval with bowed head. I like to
go to the forest.
पितुर्हि वचनं कुर्वन् कश्चिन्नाम न हीयते ।
No one has come to grief by fulfilling the words of his
father.”
वाक्यविदां श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम् श्रेष्ठ जननीम् तां
एवमुक्त्वा लक्ष्मणं वाक्यं पुनरब्रवीत् ।
Having said this to his mother, he, the foremost of the
masters of speech and the best among bowmen, spoke again to Lakshmaṇa:
लोके धर्मो हि परमो । धर्मे सत्यं प्रतिष्ठितम् । एतच्च
उत्तमं पितुर्वचनं धर्मसंश्रितं ।
Dharma indeed is supreme in this world. Truth is
established in Dharma. And this supreme command of my father is in accordance
with Dharma.
वीर पितुर्हिवचनात्
कैकेय्याऽहं प्रचोदितः । तदेतां अनार्याम् क्षत्रधर्माश्रितां मतिम् विसृज ।
धर्ममाश्रय । तैक्ष्ण्यम् मा । मद्बुद्धि अनुगम्यताम् ।
O valiant one, only on the word of my father have I been
ordered by Kaikeyi. Leave the ignoble
thought that is born out of Kshatriya Dharma. Follow righteousness, not
rebellion. Let my view be adopted.
मे माता यस्या मानसं मदभिषेकार्थे परितप्यते यथा सा सविशङ्का न स्यात् तथा
कुरु ।
Do it in such a way that my mother, whose mind seethes at
my getting installed, would have no suspicion.
सत्यस्सत्याभिसन्धश्च नित्यं सत्यपराक्रमः परलोकभयाद्भीतो मम पिता
निर्भयोऽस्तु ।
Let my father, who is true, true in the undertakings and
ever of true valour, and is scared of the fear of next world, be free from
fear.
सौमित्रे मत्प्रवासने वितीर्णस्य राज्यस्य पुनरेव निवर्तने च
कृतान्तस्त्वेव द्रष्टव्यः ।
O son of Sumitrā, in my exile and in the reversal of my
installation at the kingdom, only the hand of destiny has to be seen.
यदि अयं दैवो भावो कृतान्तविहितो न भवेत् मम पीडने
कैकेय्याः प्रतिपत्तिर्हि कथं स्यात् ।
If it is not an act of Providence and destined by fate, why
would Kaikēyi’s resolve to injure me come about?
सौम्य जानासि हि यथा मातृषु न ममान्तरम् तस्या वा मयि सुतेऽपि वा
विशेषो भूतपूर्वं ।
Child, you know that just as there is no differentiation
among mothers, so was there no distinction for her between me and her son so
far.
सौमित्रे कश्चित् पुमान् द्दैवेन योद्धुमुत्सहते यस्य
किञ्चित् ग्रहणं कर्मणो अन्यत्र न दृश्यते ।
O son of Sumitrā, which man will try to fight against
destiny, whose hand is not to be seen other than through his deed?
यच्च किञ्चित् सुखदुःखे भयक्रोधौ लाभालाभौ भवाभवौ
तथाभूतम् तत् दैवस्य कर्म ननु ।
Happiness and misery, fear and anger, profit and loss,
birth and death, whatever happens it is indeed the work of destiny.
आरब्धम् आरम्भं निवर्त्य असङ्कल्पितं एव इह
यदकस्मात्प्रवर्तते तत् दैवस्य कर्म ननु ।
That which comes by chance without any effort stopping
further proceeding of what has been started, is certainly the work of destiny.
लक्ष्मण लक्ष्म्या विपर्यये सन्तापम् च मा कार्षीः ।
राज्यं वा वनवासो वा वनवासो महोदयः ।
O Lakshmaṇa, do not fret about the reversal of fortune.
Between the kingdom and life in the forest, life in the forest is more
prosperous.
तथा तु विलपन्तीं ताम् कौसल्यां राममातरम् । उवाच
लक्ष्मणो दीनः तत्कालसदृशं वचः ॥
न रोचते ममाप्येतत् आर्ये यद्राघवो वनम् । त्यक्त्वा राज्यश्रियं गच्छेत्
स्त्रिया वाक्यवशं गतः ॥
विपरीतश्च वृद्धश्च विषयैश्च प्रधर्षितः । नृपः किमिव न ब्रूयात्
चोद्यमानस्समन्मथः ॥
न तं पश्याम्यहं लोके परोक्षमपि यो नरः ।
स्वमित्रोऽपि निरस्तोऽपि योऽस्य दोषमुदाहरेत् ॥
देवकल्पमृजुं दान्तम् रिपूणामपि वत्सलम् । अवेक्षमाणः
को धर्मम्त्यजेत्पुत्रमकारणात्
॥
गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः । उत्पथं
प्रतिपन्नस्य कार्यं भवति शासनम् ॥
अनुरक्तोऽस्मि भावेन भ्रातरं देवि तत्त्वतः । सत्येन धनुषा
चैव दत्तेनेष्टेन ते शपे ॥
दीप्तमग्निमरण्यं वा यदि रामः प्रवेक्ष्यति ।
प्रविष्टं तत्र मां देवि त्वं पूर्वमवधारय ॥
एतत्तु वचनं श्रुत्वा लक्ष्मणस्य महात्मनः । उवाच रामं कौसल्या रुदन्ती
शोकलालसा ॥
धर्मज्ञ यदि धर्मिष्ठो धर्मं चरितुमिच्छसि । शुश्रूष मामिहस्थस्त्वम् चर
धर्ममनुत्तमम् ॥
शुश्रूषुर्जननीं पुत्र स्वगृहे नियतो वसन् । परेण
तपसा युक्तः काश्यपस्त्रिदिवं गतः ॥
यथैव राजा पूज्यस्ते गौरवेण तथाऽस्म्यहम् । त्वां नाहमनुजानामि न
गन्तव्यमितो वनम् ॥
त्वद्वियोगान्न मे कार्यम् जीवितेन सुखेन वा । त्वया
सह मम श्रेयः तृणानामपि भक्षणम् ॥
विलपन्तीं तथा दीनाम् कौसल्यां जननीं ततः । उवाच रामो
धर्मात्मा वचनं धर्मसंहितम् ॥
नास्ति शक्तिः पितुर्वाक्यम् समतिक्रमितुं मम । प्रसादये
त्वां शिरसा गन्तुमिच्छाम्यहं वनम् ॥
पितुर्हि वचनं कुर्वन् न कश्चिन्नाम हीयते ॥
तामेवमुक्त्वा जननीम् लक्ष्मणं पुनरब्रवीत् । वाक्यं वाक्यविदां श्रेष्ठः
श्रेष्ठस्सर्वधनुष्मताम् ॥
धर्मो हि परमो लोके धर्मे सत्यं प्रतिष्ठितम् ।
धर्मसंश्रितमेतच्च पितुर्वचनमुत्तमम् ॥
पितुर्हिवचनाद्वीर कैकेय्याऽहं प्रचोदितः । तदेतां
विसृजानार्याम् क्षत्रधर्माश्रितां मतिम् ॥
धर्ममाश्रय मा तैक्ष्ण्यम् मद्बुद्धिरनुगम्यताम् ॥
यस्या मदभिषेकार्थे मानसं परितप्यते । माता मे सा यथा
न स्यात्
सविशङ्का तथा कुरु ॥
सत्यस्सत्याभिसन्धश्च नित्यं सत्यपराक्रमः । परलोकभयाद्भीतो
निर्भयोऽस्तु पिता मम ॥
कृतान्तस्त्वेव सौमित्रे द्रष्टव्यो मत्प्रवासने । राज्यस्य
च वितीर्णस्य पुनरेव निवर्तने ॥
कैकेय्याः प्रतिपत्तिर्हि कथं स्यान्मम पीडने । यदि
भावो न दैवोऽयम् कृतान्तविहितो भवेत् ॥
जानासि हि यथा सौम्य न मातृषु ममान्तरम् । भूतपूर्वं
विशेषो वा तस्या मयि सुतेऽपि वा ॥
कश्चिद्दैवेन सौमित्रे योद्धुमुत्सहते पुमान् । यस्य न ग्रहणं
किञ्चित् कर्मणोऽन्यत्र दृश्यते ॥
सुखदुःखे भयक्रोधौ लाभालाभौ भवाभवौ । यच्च किञ्चित्तथाभूतम् ननु
दैवस्य कर्म तत् ॥
असङ्कल्पितमेवेह यदकस्मात्प्रवर्तते । निवर्त्यारम्भमारब्धम्
ननु दैवस्य कर्म तत् ॥
मा च लक्ष्मण सन्तापम् कार्षीर्लक्ष्म्या विपर्यये । राज्यं वा वनवासो वा
वनवासो महोदयः ॥
15. Rama asks Kousalya to stay back and take care of
Dasaratha
रामे इति ब्रुवति तु लक्ष्मणो मुहुः अधश्शिरा अग्राक्ष्णा तिर्यक्
वीक्षमाणस्तु भ्रातरमब्रवीत् ।
When Rama spoke thus, Lakshman bent his head down often and
looked at
Rama askance and said:
“कथं असम्भ्रान्तः त्वद्विधो एतत् वक्तुमर्हति यथा दैवमशौडीरम् शौण्डीर
।
Or are you completely oblivious to public opinion? How can
you, the best among the courageous Kshatriyas, in the right state of mind,
speak so highly of the frivolous will of god?
किन्नाम कृपणं दैवम् अशक्तमभिशंससि । तयोः पापयोः ते
कथं नाम अशङ्का न विद्यते ।
How do you praise the destiny which is impotent and
powerless? How is it that you have no doubt over those two sinful people?”
पितुर्निर्देशपालने अवहितम् तं समीक्ष्य तु परमार्ता पुत्रवत्सला कौसल्या
उवाच ।
Seeing him determined in carrying out the word of his
father, the much distressed Kousalya, fond of her son, said:
“राम आसां सपत्नीनाम् मध्ये वस्तुं न मे क्षमम् ।
मामपि वन्यां मृगीं यथा वनं नय यदि पितुरपेक्षया गमने बुद्धिः ते कृता ।
O Rāma, it is not possible for me to live in the midst of
co-wives. Take me also to the forest like a wild hind, if your mind is set on
going because of the wish of your father. रामो तथा रुदतीं तां
रुदन्वचनमब्रवीत् ।
To her weeping thus, Rama spoke these words crying:
“जीवन्त्या स्त्रिया भर्ता दैवतं प्रभुरेव च । भवत्या
मम चैवाद्य राजा प्रभुः प्रभवति ।
To a living woman, husband is god and lord. To you as also
to me the king is lord.
भरतश्चापि धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः । सदा धर्मरतः स भवतीमनुवर्तेत
हि ।
Bharata is also a Dharmātma, talking kindly to all
beingsand ever committed to righteousness. He will certainly take care of you.
या नारी व्रतोपवासनिरता परमोत्तमा भर्तारं नानुवर्तेत सा
पापगतिर्भवेत् तु ।
A woman, even if the noblest of all and engaged in vows and
fasts, but does not look after her husband, she will attain the fate of the
sinful.
भर्तुः शुश्रूषया नारी उत्तमं स्वर्गं लभते या निर्नमस्कारा देवपूजनात्
निवृत्ता अपि ।
A woman will attain the best heaven by serving her husband
even if she does not do worship and desists from propitiation of gods.
भर्तुः प्रियहिते रता शुश्रूषामेव कुर्वीत । एष धर्मः
लोके वेदे श्रुतः स्मृतः पुरा दृष्टः ।
Being committed to the good of husband, serve him. This
duty is known for long, revealed in Vedas and followed in the world.
देवि मत्कृते सदा अग्निकार्येषु देवताः सुव्रताः ब्राह्मणाश्चैव
सुमनोभिः ते पूज्याः ।
एवं ममागमनकाङ्क्षिणी कालं प्रतीक्षस्व ॥
O Queen, for my sake, gods have to be worshipped in fire
rituals with flower offerings and virtuous Brāhmaṇas too are to be honoured by
you.
इति ब्रुवति रामे तु लक्ष्मणोऽधश्शिरा मुहुः । अग्राक्ष्णा वीक्षमाणस्तु तिर्यग्भ्रातरमब्रवीत् ॥ कथंह्येतदसम्भ्रान्तः
त्वद्विधो वक्तुमर्हति । यथा दैवमशौडीरम् शौण्डीर क्षत्रियर्षभ ॥
किन्नाम कृपणं दैवम् अशक्तमभिशंससि । पापयोस्ते कथं
नाम तयोश्शङ्का न विद्यते ॥
तं समीक्ष्य त्ववहितम् पितुर्निर्देश पालने । उवाच परमार्ता तु कौसल्या
पुत्रवत्सला ॥
आसां राम सपत्नीनाम् वस्तुं मध्ये न मे क्षमम् । नय मामपि
काकुत्स्थ वनं वन्यां मृगीं यथा ।
यदि ते गमने बुद्धिः कृता पितुरपेक्षया ॥ तां तथा रुदतीं रामो
रुदन्वचनमब्रवीत् ॥
जीवन्त्या हि स्त्रिया भर्ता दैवतं प्रभुरेव च ।
भवत्या मम चैवाद्य राजा प्रभवति प्रभुः ॥
भरतश्चापि धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः ।
भवतीमनुवर्तेत स हि धर्मरतस्सदा ॥
व्रतोपवासनिरता या नारी परमोत्तमा । भर्तारं
नानुवर्तेत सा तु पापगतिर्भवेत् ॥
भर्तु श्शुश्रूषया नारी लभते स्वर्गमुत्तमम् । अपि या निर्नमस्कारा
निवृत्ता देवपूजनात् ॥
शुश्रूषामेव कुर्वीत भर्तुः प्रियहिते रता ।एष धर्मः पुरा दृष्टो
लोके वेदे श्रुतः स्मृतः ॥
अग्निकार्येषु च सदा सुमनोभिश्च देवताः । पूज्यास्ते
मत्कृते देवि ब्राह्मणाश्चैव सुव्रताः ॥
एवं कालं प्रतीक्षस्व ममागमनकाङ्क्षिणी ॥
16. Kousalya’s benediction
एवमुक्ता तु कौसल्या रामं वचनमब्रवीत् ॥
Told thus, Kousalya said this:
“पुत्र इदानीं गच्छ क्षेमेण पुनरागतः । मां साम्ना
वाक्येन चारुणा नन्दयिष्यसि ।
Son, please go now and come back safely. Delight me with
your charming and soothing words.
इदानीं अपि पुनः वनात्प्रत्यागतं स कालस्स्यात् यत्त्वां
पश्येयम् जटावल्कलधारिणम् । \
I wish today was the day when I saw you returning from the
forest with matted locks and clad in bark.”
सा माता आयासम् अपनीय तं शुचिः जलं उपस्पृश्य रामस्य मङ्गलानि चकार ।
Putting aside her grief and touching clean water, the
mother whole performed auspicious blessings for Rama.
“यं धर्मं त्वम् धृत्या च नियमेन च पालयसि स वै
धर्मस्त्वामभिरक्षतु ।
May that Dharma, which you are protect with determination
and self-control, protect you.
दिनानि च मुहूर्ताश्च ते सदा स्वस्ति कुर्वन्तु ।
स्मृतिर्धृतिश्च धर्मश्च त्वां सर्वतः पातु ।
May days and hours always do you good. May Smritis,
resoluteness and righteousness protect you on all sides.
स्कन्दश्च भगवान्देवस्सोमश्च स बृहस्पतिः सप्तर्षयो नारदश्च ते
त्वां सर्वतः रक्षन्तु ।
May Skanda, the blessed Lord, the moon, Bṛhaspati, the
seven Ṛishis and Nārada protect you on all sides.
सहस्राक्षे सर्वदेवनमस्कृते वृत्रनाशे यन्मङ्गलं समभवत् तत् मङ्गलम् ते
भवतु ।
May that blessing be yours which befell the thousand-eyed
Indra worshipped by all gods while destroying Vṛtra.
अमृतं प्रार्थयानस्य सुपर्णस्य यन्मङ्गलं
विनताऽकल्पयत्पुरा तत् मङ्गलम् ते भवतु ।
May that blessing be yours which Vinata brought about on
Suparna (Garuḍa) when he was seeking nectar.
अमृतोत्पादने दैत्यान् घ्नतो वज्रधरस्य यत् मङ्गलं अदितिः प्रादात् तत्
मङ्गलम् ते भवतु ।
May that blessing be yours which Aditi bestowed on the
wielder of Vajra (Indra) while killing the Daityas at the time of producing
nectar
त्रीन्विक्रमान्प्रक्रमतो अमिततेजसः विष्णोः यत् मङ्गलं आसीत्राम तत्
मङ्गलम् ते भवतु ।
May that blessing be yours, Rama, which was there for Vishṇu
of limitless effulgence when he strode the three strides.
ऋतवस्सागरा द्वीपा वेदा लोका दिशश्च शुभमङ्गलाः मङ्गलानि ते दिशन्तु ।
May the auspicious seasons, oceans, islands, Vēdas, worlds
and directions shower blessings on you.
मङ्गलैरुपसंपन्नो वनवासादिहागतः मम वध्वा च नित्यं त्वम् कामान्संवर्ध । याहि भोः ।
Endowed with this benediction, return here from your stay
in the forest and fulfil my desires as well as my daughter-in-law’s for ever.
एवमुक्ता तु कौसल्या रामं वचनमब्रवीत् ॥
गच्छेदानीं महाबाहो क्षेमेण पुनरागतः । नन्दयिष्यसि
मां पुत्र
साम्ना वाक्येन
चारुणा ॥
अपीदानीं स कालस्स्यात् वनात्प्रत्यागतं पुनः । यत्त्वां पुत्रक पश्येयम्
जटावल्कलधारिणम् ॥
सावनीय तमायासम् उपस्पृश्य जलं शुचिः । चकार माता रामस्य मङ्गलानि
मनस्विनी ॥
यं पालयसि धर्मं त्वम् धृत्या च नियमेन च । स वै
राघवशार्दूल धर्मस्त्वामभिरक्षतु ॥
दिनानि च मुहूर्ताश्च स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा । स्मृतिर्धृतिश्च धर्मश्च पातु त्वां
पुत्र सर्वतः ॥
स्कन्दश्च भगवान्देवस्सोमश्च स बृहस्पतिः । सप्तर्षयो
नारदश्च ते त्वां रक्षन्तु सर्वतः ॥
यन्मङ्गलं सहस्राक्षे सर्वदेवनमस्कृते ।वृत्रनाशे समभवत्तत्ते
भवतु मङ्गलम् ॥
यन्मङ्गलं सुपर्णस्य विनताऽकल्पयत्पुरा ।अमृतं प्रार्थयानस्य
तत्ते भवतु मङ्गलम् ॥
अमृतोत्पादने दैत्यान् घ्नतो वज्रधरस्य यत् । अदितिर्मङ्गलं प्रादात् तत्ते भवतु
मङ्गलम् ॥
त्रीन्विक्रमान्प्रक्रमतो विष्णोरमिततेजसः ।
यदासीन्मङ्गलं राम तत्ते भवतु मङ्गलम् ॥
ऋतवस्सागरा द्वीपा वेदा लोका दिशश्च ते । मङ्गलानि महाबाहो दिशन्तु
शुभमङ्गलाः ॥
वनवासादिहागतः । वध्वा मम च नित्यं त्वम् कामान्संवर्ध याहि भोः ॥
17. Rama informs Sita and asks for leave
मात्रा कृतस्वस्त्ययनो धर्मिष्ठे वर्त्मनि स्थितः रामः तु
अथ सुविभूषितम् प्रहृष्टजनसम्पूर्णम् स्वं वेश्म ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखः
प्रविवेश ।
Blessed by mother and firm on the righteous path, Rāma
then entered his own house, well decorated and full of rejoicing folks,
with his head slightly lowered in discomfiture.
अथ वेपमाना सीता समुत्पत्य शोकसन्तप्तम् चिन्ताव्याकुलितेन्द्रियम् च तं पतिम् अपश्यत् ।
Sita, trembling and going forward, then looked at her
husband, burning with sorrow and with senses agitated with anxiety.
तां दृष्ट्वा स हि धर्मात्मा राघवः मनोगतम् तं शोकं सोढुम् न शशाक ।
ततो विवृततां गतः ।
Seeing her, that Dharmātma Raghava was unable to contain
the sorrow that filled his mind. Then it burst forth.
सीते तत्र भवांस्तातः प्रव्राजयति मां वनम् । जानकि कुले महति सम्भूते
धर्मज्ञे धर्मचारिणि येनेदम् मम अभ्यागतं क्रमेण शृणु ।
O Sitā, my venerable father has banished me to the forest.
O Janaki, born in a great lineage, well-versed in dharma and following dharma,
hear in sequence how this befell me.
राज्ञा सत्यप्रतिज्ञेन च मम पित्रा दशरथेन मात्रे कैकेय्यै तु पुरा महावरौ
दत्तौ ।
Two great boons were given once by my father, king Daṡaratha,
who is truthful to his word, to mother Kaikēyi.
अद्य नृपोद्यते मम अस्मिन् अभिषेके सज्जे सः समयो तया
प्रचोदितः धर्मेण प्रतिनिर्जितः ।
Now, when my consecration initiated by the king was ready,
that time was chosen by her conquering him through his adherence to dharma.
चतुर्दश हि वर्षाणि मया दण्डके वस्तव्यं । पित्रा मे भरतश्चापि यौवराज्ये
नियोजितः ।
Fourteen years I should live in Daṇḍaka. Bharata has been
appointed to youvarajaya by my father.
सोऽहं विजनं वनम् प्रस्थितो त्वां द्रष्टुम् आगतः ।
Hence set to leave for the uninhabited forest, I have come
to see you.
ऋद्धियुक्ता हि पुरुषा परस्तवम् न सहन्ते । तस्मात्
मम गुणाः भरतस्याग्रतो ते न कथ्याः ॥
Men in power do not tolerate praise of others. Therefore,
my virtues are not to be mentioned in the presence of Bharata.
अनघे कल्याणि मयि मुनिनिषेवितम् वनं याते च त्वया
व्रतोपवासपरया भवितव्यं ।
O faultless and auspicious one, after I am gone to the
forest resorted to by seers, you must
remain here engaged in vows and fasts.
काल्यमुत्थाय देवानाम् पूजां यथाविधि कृत्वा मम पिता नरेश्वरः दशरथः
वन्दितव्यः ।
After getting up in the morning and performing Pūja in the
prescribed manner to the gods, my father and king, Dasaratha, must be honoured
by you.
मम माता वृद्धा सन्तापकर्शिता च कौसल्या
धर्ममेवाग्रतः कृत्वा त्वत्तः सम्मानमर्हति ।
Old and weakened by grief, my mother Kousalya also deserves
respectful treatment from you, keeping Dharma in the forefront.
याश्शेषा मम मातरः च ते नित्यम् वन्दितव्याः ।
स्नेहप्रणयसम्भोगैः मम मातरः समा हि ।
Rest of my mothers also deserve your daily respects. For,
all my mother are alike in friendship, love and enjoyment.
कल्याणि सा त्वं राज्ञः भरतस्य समनुवर्तिनी धर्मे रता
सत्यव्रतपरायणा इह वस ।
O good one, live here following the mandates of king
Bharata, engaged in dharma and practicing the vow of truth.”
कृतस्वस्त्ययनो मात्रा धर्मिष्ठे वर्त्मनि स्थितः । प्रविवेशाथ
रामस्तु स्वं वेश्म सुविभूषितम् ॥
प्रहृष्टजनसम्पूर्णम् ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखः ॥
अथ सीता समुत्पत्य वेपमाना च तं पतिम् ।अपश्यच्छोकसन्तप्तम् चिन्ताव्याकुलितेन्द्रियम् ॥
तां दृष्ट्वा स हि धर्मात्मा न शशाक मनोगतम् । तं
शोकं राघवः सोढुम् ततो विवृततां गतः ॥
सीते तत्र भवांस्तातः प्रव्राजयति मां वनम् । कुले महति सम्भूते धर्मज्ञे
धर्मचारिणि ।
शृणु जानकि येनेदम् क्रमेणाभ्यागतं मम ॥
राज्ञा सत्यप्रतिज्ञेन पित्रा दशरथेन च । कैकेय्यै मम
मात्रे तु
पुरा दत्तौ
महावरौ ॥
तयाऽद्य मम सज्जेऽस्मिन् अभिषेके नृपोद्यते ।
प्रचोदित स्स समयो धर्मेण प्रतिनिर्जितः ।
चतुर्दश हि वर्षाणि वस्तव्यं दण्डके मया । पित्रा मे भरतश्चापि यौवराज्ये
नियोजितः ॥
सोऽहं त्वामागतो द्रष्टुम् प्रस्थितो विजनं वनम्। बुद्धियुक्ता हि पुरुषा
न सहन्ते परस्तवम् । तस्मान्नते गुणाः कथ्या भरतस्याग्रतो मम ॥
याते च मयि कल्याणि वनं मुनिनिषेवितम् ।
व्रतोपवासपरया भवितव्यं त्वयाऽनघे ॥
काल्यमुत्थाय देवानाम् कृत्वा पूजां यथाविधि । वन्दितव्यो दशरथः पिता मम नरेश्वरः ॥
माता च मम कौसल्या वृद्धा सन्तापकर्शिता । धर्ममेवाग्रतः कृत्वा त्वत्त स्सम्मानमर्हति ॥
वन्दितव्याश्च ते नित्यम् या श्शेषा मम मातरः । स्नेह
प्रणयसम्भोगैः समा हि मम मातरः ॥
सा त्वं वसेह कल्याणि राज्ञस्समनुवर्तिनी । भरतस्य
रता धर्मे सत्यव्रतपरायणा ॥
18. Sita insists on accompanying Rama and Rama agrees to
take her
एवमुक्ता तु प्रियार्हा प्रियवादिनी वैदेही प्रणयादेव
संक्रुद्धा भर्तारमिदमब्रवीत् ।
Told thus, Sitā, worthy of love and sweet-speaking, got angry though out of love, and said to her
husband:
“राम किमिदं ध्रुवम् वाक्यं लघुतया भाषसे ।
Rama, how do you utter a certain statement which has
levity?
आर्यपुत्र पिता माता भ्राता पुत्रस्तथा स्नुषा स्वानि पुण्यानि
भुञ्जानाः स्वं स्वं भाग्यमुपासते ।
Noble son, father, mother, brother, son and
daughter-in-law, experiencing the fruit of their own past deeds, attain their
own fortunes.
पुरुषर्षभ भार्यैका भर्तुर्भाग्यं तु प्राप्नोति । अतश्चैव
अहमपि वने वस्तव्यमिति आदिष्टा ।
But, o bull among men, a wife shares her husband's fortune.
Hence, I am also ordered to dwell in the
forest.
नारीणाम् न पिता नात्मजो नात्मा न माता न सखीजनः इह प्रेत्य च सदा पतिरेको
गतिः ।
Neither father, nor son, nor self, nor mother, nor friend,
but husband is the only recourse for women here and hereafter.
राघव यदि त्वं अद्यैव दुर्गम् वनं प्रस्थितो अग्रतस्ते मृद्नन्ती
कुशकण्टकान् गमिष्यामि ।
O Rāghava, if you are setting out to the impassable forest,
I shall go ahead of you, crushing the kusa grass and the thorns.
वीर मां विस्रब्धः नय । मयि पापं न विद्यते । त्वया सह
निवसन्ती ते दुःखं न करिष्यामि ।
Valiant one, take me without misgivings. No sin exists in
me. Living with you, I will not bring you grief.
नरव्याघ्र राघव यदि स्वर्गेऽपि च त्वया विना मम वासो भविता तमपि
अहं न रोचये ।
O Rāghava, tiger among men, even if there be a chance to
live in heaven without
you, I would not care for it.
एवमुक्ता तु वैदेही प्रियार्हाप्रियवादिनी ।
प्रणयादेव संक्रुद्धा भर्तारमिदमब्रवीत् ॥
किमिदं भाषसे राम वाक्यं लघुतया ध्रुवम् ॥
आर्यपुत्र पिता माता भ्राता पुत्रस्तथा स्नुषा । स्वानि
पुण्यानि भुञ्जानाः स्वं स्वं भाग्यमुपासते ।
भर्तुर्भाग्यं तु भार्यैका प्राप्नोति पुरुषर्षभ । अतश्चैवाहमादिष्टा वने
वस्तव्यमित्यपि ॥
न पिता नात्मजो नात्मा न माता न सखीजनः । इह प्रेत्य
च नारीणाम्
पतिरेको गतिस्सदा ॥
यदि त्वं प्रस्थितो दुर्गम् वनमद्यैव राघव ।
अग्रतस्ते गमिष्यामि मृद्नन्ती कुशकण्टकान् ॥
नय मां वीर विस्रब्धः पापं मयि न विद्यते । न ते
दुःखं करिष्यामि निवसन्ती सह त्वया ॥
स्वर्गेऽपि च विना वासो भविता यदि राघव । त्वया मम
नरव्याघ्र नाहं तमपि रोचये ॥
19. Rama agrees to take Sita
स एवं ब्रुवतीं सीताम् एतत् वाक्यं उवाच ह ।
To Sita who spoke thus, Rama said:
“सीते एषां वनवासकृता मतिः विमुच्यतां । कान्तारम् वनं
हि बहुदोषं इत्यभिधीयते ।
O Sitā, The thought of living in the forest may be
abandoned. The forest is said to be impassable and full of perils.
मैथिलि वनचरैः र्नित्यं यथालब्धेन यताहारैः सन्तोषः तेन कर्तव्यः ।
अतो वनम् दुःखं ।
O Maithili, the dwellers of the forest, living on rationed
food, have to be contented with whatever is available. Therefore, the forest is
full ofdistress.”
एतत्तु वचनं श्रुत्वा सीता वचनमब्रवीत् ।
Earing this speech, Sita said:
“वने वस्तव्यतां प्रति ये दोषा त्वया कीर्तिता तान् तव स्नेहपुरस्कृतान्
गुणानित्येव विद्धि ।
Whatever problems were mentioned by you of life in the
forest, know them as virtues when they are exalted by your love.
या नारी पतिहीना तु सा जीवितुम् न शक्ष्यति । राम एवं
विधं कामं त्वया मम निदर्शितम् ।
That lady who is without husband will not be able to live.
Rama, this strain of thinking has been taught by you to me.
शुद्धात्मन् प्रेमभावाध्दि भर्तारमनुगच्छन्ती
विकल्मषा भविष्यामि । भर्ता हि मम दैवतम् ।
प्रेत्यभावे हि त्वया सह सङ्गमो मे कल्याणः ।
O pure-souled one, following the husband out of feeling of
love, I will become free of blame. For, husband is my god. Even in the life
hereafter, I shall have happy union with you.
महामते तपस्विनाम् ब्राह्मणानां श्रुतिर्हि श्रूयते ।
इहलोके च या स्त्री पितृभिः यस्य स्वधर्मेण
अद्भिर्दत्ता प्रेत्यभावेऽपि तस्य सा ।
One of great intellect, the saying of the ascetic Brahmins
is heard: a lady, who has been given in marriage with water according to their
dharma by the parents in this world, is his even in the life to come.
काकुत्स्थ भक्तां पतिव्रतां दीनाम् समानसुखदुःखिनीम्
सुखदुःखयोः समां मां नेतुमर्हसि ।
O Kākutstha, You must take me, who am devoted to you,
chaste, pitiable, equable in happiness and sorrow, and sharing your happiness
and sorrow.
राम मे पिता वैदेहः मिथिलाधिपः त्वां स्त्रियं पुरुषविग्रहम् जामातरं
प्राप्य किं अमन्यत ।
O Rāma, what would my father, the king of Vidēha and the
lord of Mithilā, think, having got you, a woman in the form of a man, for a
son-in-law?
वीर द्युमत्सेनसुतं सत्यवन्तमनुव्रताम्
सावित्रीमिव त्वमात्मवशवर्तिनीम् मां विद्धि ।
O Valiant one, Know me as following with self-control like
Sāvitri who cleaved to Satyavan, son of Dyumatsēna.
अनघ अहं तु त्वदृते अन्यम् मनसाऽपि न द्रष्टाऽस्मि । राघव यथाऽन्या कुलपांसिनी
त्वया गच्छेयम् ।
O flawless one, not even by mind have I seen another except
you. Rāghava, unlike a woman who brings infamy to a family, I shall go along
with you.
राम स्वयं तु भार्यां कौमारीम् चिरमध्युषितां सतीम् शैलूष इव मां परेभ्यो
दातुमिच्छसि ।
O Rāma, like an actor in a play, you want to give away to
others me, who is your own wife, young, have lived long with you, and loyal to
you.
राम यस्त्वया सह स स्वर्गो यस्त्वया विना निरयो इति परां प्रीतिम् जानन्
मया सह गच्छ ।
O Rāma, it is heaven for me with you and hell without you.
Knowing that and my supreme love, go accompanied by me.”
तदा विसंज्ञामिव दुःखिताम् तां बाहुभ्याम् परिष्वज्य
परिविश्वासयन् रामः वचनं उवाच ।
Then, putting his arms around her, who was as though gone
out of senses in grief, Rama said the following words comforting her.
“देवि तव दुःखेन स्वर्गमपि न अभिरोचये । भीरु मां अनुगच्छस्व सहधर्मचरी भव ।
O lady, I do not fancy even heaven at the cost of your
grief. O frightened one, accompany me and help me in following dharma.
शुभश्रोणि वनवासक्षमाः क्रियाः आरभस्व । सीते इदानीं त्वदृते स्वर्गोऽपि मम न
रोचते ।
O woman of lovely hips, begin the preparations for exile. O
Sita, now without you even heaven will not please me.”
सा देवी तु आत्मनः गमनं भर्तुः अनुकूलं ज्ञात्वा
प्रमुदिता क्षिप्रं दातुमेवोपचक्रमे ।
Knowing the favourable decision of her husband for her
accompanying him and well pleased, that lady began to disburse gifts.
स एवं ब्रुवतीं सीताम् वाक्यमेतदुवाच ह ॥
सीते विमुच्यतामेषा वनवासकृता मतिः । बहुदोषं हि
कान्तारम् वनमित्यभिधीयते ॥
यथालब्धेन कर्तव्यः सन्तोषस्तेन मैथिलि ।
यताहारैर्वनचरै र्नित्यं दुःखमतो वनम् ॥
एतत्तु वचनं श्रुत्वा सीता वचनमब्रवीत् ॥
ये त्वया कीर्तिता दोषा वने वस्तव्यतां प्रति । गुणानित्येव तान्विद्धि तव
स्नेहपुरस्कृतान् ॥
पतिहीना तु या नारी न सा शक्ष्यति जीवितुम् । काममेवं विधं
राम त्वया मम निदर्शितम् ॥
शुद्धात्मन्प्रेमभावाध्दि भविष्यामि विकल्मषा ।
भर्तारमनुगच्छन्ती भर्ता हि मम दैवतम् ॥
प्रेत्यभावे हि कल्याणः सङ्गमो मे सह त्वया ॥
श्रुतिर्हि श्रूयते पुण्या ब्राह्मणानां यशस्विनाम् । इहलोके च पितृभिः या
स्त्री यस्य महामते । अद्भिर्दत्ता स्वधर्मेण प्रेत्यभावेऽपि तस्य सा ॥
भक्तां पतिव्रतां दीनाम् मां समां सुखदुःखयोः । नेतुमर्हसि काकुत्स्थ समान
सुखदुःखिनीम् ॥
किं त्वाऽमन्यत वैदेहः पिता मे मिथिलाधिपः । राम
जामातरं प्राप्य स्त्रियं पुरुषविग्रहम् ॥
द्युमत्सेनसुतं वीर सत्यवन्तमनुव्रताम् । सावित्रीमिव
मां विद्धि
त्वमात्मवशवर्तिनीम् ॥
न त्वहं मनसाऽप्यन्यम् द्रष्टाऽस्मि त्वदृतेऽनघ । त्वया राघव
गच्छेयम् यथाऽन्या कुलपांसिनी ॥
स्वयं तु भार्यां कौमारीम् चिरमध्युषितां सतीम् । शैलूष इव मां राम परेभ्यो
दातुमिच्छसि ॥
य स्त्वया सह स स्वर्गो निरयो यस्त्वया विना । इति जानन्परां प्रीतिम् गच्छ
राम मया सह ॥
तां परिष्वज्य बाहुभ्याम् विसंज्ञामिव दुःखिताम् । उवाच वचनं
रामः परिविश्वासयंस्तदा ॥
न देवि तव दुःखेन स्वर्गमप्यभिरोचये । अनुगच्छस्व मां
भीरु सहधर्मचरी भव ॥
आरभस्व शुभश्रोणि वनवासक्षमाः क्रियाः । नेदानीं त्वदृते सीते स्वर्गोऽपि
मम रोचते ॥
अनुकूलं तु सा भर्तुः ज्ञात्वा गमनमात्मनः । क्षिप्रं प्रमुदिता देवी
दातुमेवोपचक्रमे ॥
20. Lakshmana too to accompany Rama to the forest
एवं संवादम् श्रुत्वा तु पूर्वमागतः रघुनन्दनः स लक्ष्मणः
भ्रातुश्चरणौ गाढम् निपीड्य अतियशाम् सीतां महाव्रतम् राघवं च उवाच ।
Having listened to this conversation, Lakshmaṇa, who had
already come, took hold of the feet of Rāma firmly, and said to Sitā, the
highly renowned, and Rāghava of great vows:
‘यदि मृगगजायुतम् वनं गन्तुं कृताबुद्धिः अहं धनुर्धरः
वनमग्रे त्वानुगमिष्यामि ।
If you have made up your mind to go to the forest, full of
deer and elephants, I shall also go ahead of you, holding the bow.
अहं त्वया विना देवलोकाक्रमणम् अमरत्वं लोकानाम् न
वृणे ऐश्वर्यं वापि न कामये ।
I would neither seek the dominance over the world of Dēvas,
nor seek the lordship of all the worlds nor like to attain immortality, in
preference to being in your company.
ततो महातेजा रामो लक्ष्मणमग्रतः अब्रवीत् ।
Then, the greatly effulgent Rama told Lakshmana who was in
front:
‘मे स्निग्धो धर्मरतो वीरः सततं सत्पथे स्थितः प्रियः प्राणसमो वश्यो
भ्राता चापि सखा च ।
You are very affectionate, committed to Dharma, valiant,
ever treading the right path, dear, like my own life, obedient both a brother
and a friend to me.
सौमित्रे मया सह अद्य त्वयि तद्वनम् गच्छति कौसल्याम् यशस्विनीम्
सुमित्रां वा को
भरिष्यति ।
O son of Sumitrā, if today you also proceed to the forest
along with me, who will take care of Kousalyā or Sumitrā, of good fame?
राज्यमासाद्य कैकेय्यां पर्यवस्थितः भरतो
सुदुःखिताम् कौसल्याम् सुमित्रां च न स्मरिष्यति ।
Bharata, having attained the kingdom and dominated by
Kaikēyi, may not even think of the grieving Kousalyā and Sumitrā.
सौमित्रे कौसल्याम् भर उक्तमर्थमिमं चर ।
O son of Sumitrā, take care of Kousalyā. Do this which I
have said.
धर्मज्ञ एवं मम च ते भक्तिः सुदर्शिता भविष्यति ।
गुरुपूजायाम् च धर्म अपि अतुलो महान् ।
O knower of Dharma, thus your devotion to me would be shown
properly. Further, the merit in serving elders is incomparably great.
सौमित्रे रघुनन्दन मत्कृते एवं कुरुष्व ।
अस्माभिर्विप्रहीणाया नो मातुः न भवेत्सुखम् ।
Please do so, O son of Sumitrā, delight of Raghu dynasty.
Bereft of us, to our mother there will be no happiness.’
तदा रामेण एवमुक्तस्तु वाक्यज्ञो लक्ष्मणश्श्लक्ष्णया गिरा वाक्यज्ञो रामम्
प्रत्युवाच ।
Then, thus told by Rama, Lakshmaṇa, well-versed in speech,
replied in gentle words to Rāma, expert in speech:
‘वीर तवैव तेजसा भरतः कौसल्यां च सुमित्रां च प्रयतो
पूजयिष्यति नात्र संशयः ।
O valiant one, by your power the zealous Bharata will honor
Kousalyā and Sumitrā. There is no doubt about that.
मामनुचरम् कुरुष्व । वैधर्म्यं इह न विद्यते । अहं कृतार्थो भविष्यामि । तव चार्थः प्रकल्पते ॥
Make me your follower. There is nothing against Dharma in
this. I shall have fulfilled my desire. be feel myself fulfilled. Your interest
will also be served.
सशरम् धनुरादाय खनित्रपिटकाधरः ते अग्रतः पन्थानमनुदर्शयन्
गमिष्यामि ।
Taking the bow with arrows, and a crowbar and a basket, I
shall go ahead of you showing the path.
ते नित्यम् मूलानि फलानि वन्यानि अन्यानि च यानि
तपस्विनाम् स्वाहाराणि आहरिष्यामि ।
I shall fetch for you every day, roots, fruits and other
products of the forest, that are good food for asceics.
भवांस्तु वैदेह्या सह गिरिसानुषु रंस्यते । अहं
जाग्रतस्स्वपतश्च ते सर्वं करिष्यामि ।
You shall with Sita on the summits of the hills. I shall do
everything for you, when you are awake or asleep.’
अनेन वाक्येन सुप्रीतः रामः तु तं प्रत्युवाच । सौमित्रे व्रज सर्वमेव सुहृज्जनम् आपृच्छस्व ।
Pleased with that speech, Rāma said in reply: ‘O son of
Sumitra, go,take leave of all well-wishers.’
एवं शृत्वा तु संवादम् लक्ष्मणः पूर्वमागतः । स भ्रातुश्चरणौ गाढम्
निपीड्य रघुनन्दनः ।सीतामुवाचातियशाम् राघवं च महाव्रतम् ॥
यदि गन्तुं कृताबुद्धिः वनं मृगगजायुतम् । अहं
त्वानुगमिष्यामि वनमग्रे धनुर्धरः ॥
न देवलोकाक्रमणम् नामरत्वमहं वृणे । ऐश्वर्यं वापि लोकानाम् कामये न त्वया
विना ॥
ततोऽब्रवीन्महातेजा रामो लक्ष्मणमग्रतः । स्निग्धो धर्मरतो वीरः
सततं सत्पथे स्थितः ।
प्रियः प्राणसमो वश्यो भ्राता चापि सखा च मे ॥
मयाऽद्य सह सौमित्रे त्वयि गच्छति तद्वनम् । को भरिष्यति कौसल्याम्
सुमित्रां वा यशस्विनीम्॥
न स्मरिष्यति कौसल्याम् सुमित्रां च सुदुःखिताम् । भरतो
राज्यमासाद्य कैकेय्यां पर्यवस्थितः ॥
सौमित्रे भर कौसल्याम् उक्तमर्थमिमं चर ॥
एवं मम च ते भक्तिः भविष्यति सुदर्शिता । धर्मज्ञ
गुरुपूजायाम् धर्मश्चाप्यतुलो महान् ॥
एवं कुरुष्व सौमित्रे मत्कृते रघुनन्दन ।
अस्माभिर्विप्रहीणाया मातुर्नो न भवेत्सुखम् ॥
एवमुक्तस्तु रामेण लक्ष्मणश्श्लक्ष्णया गिरा । प्रत्युवाच तदा रामम् वाक्यज्ञो
वाक्यकोविदम् ॥
तवैव तेजसा वीर भरतः पूजयिष्यति । कौसल्यां च
सुमित्रां च प्रयतो नात्र संशयः ॥
कुरुष्व मामनुचरम् वैधर्म्यं नेह विद्यते । कृतार्थोऽहं
भविष्यामि तव चार्थः प्रकल्पते ॥
धनुरादाय सशरम् खनित्रपिटकाधरः । अग्रतस्ते गमिष्यामि
पन्थानमनुदर्शयन् ॥
आहरिष्यामि ते नित्यम् मूलानि च फलानि च । वन्यानि
यानि चान्यानि
स्वाहाराणि तपस्विनाम्॥
भवांस्तु सह वैदेह्या गिरिसानुषु रंस्यते । अहं सर्वं
करिष्यामि जाग्रतस्स्वपतश्च ते ॥
रामस्त्वनेन वाक्येन सुप्रीतः प्रत्युवाच तम् । व्रजापृच्छस्व सौमित्रे सर्वमेव
सुहृज्जनम् ॥
22. Rama settles at Chitrakuta
तदा स्वाभिः प्रकृतिभिः याच्यमानः स काकुत्स्थः रामः
ताः प्रजाः स्वाः
प्रजा इव स्नेहेन उवाच ।
Begged by his own subjects, Rama, the descendant of
Kakustha family, told his subjects affectionately like his own children:
“अयोध्यानिवासिनाम् मयि या प्रीतिर्बहुमानश्च
मत्प्रियार्थं भरते सा विशेषेण निवेश्यताम् ।
O people of Ayōdhyā, the love and respect in me may be
placed in Bharaha
specially for my sake.
कैकेय्यानन्दवर्धनः स हि कल्याणचारित्रः यथावद्वः
प्रियाणि च हितानि च करिष्यति ।
For he, the promoter of Kaikēyi’s happiness, is auspicious
in conduct and will do what is pleasing and good for you duly.”
ततस्तु स राघवः रम्यं तमसातीरम् आश्रित्य शिवां सन्ध्याम् उपास्य विषयान्तं
व्यगाहत ।
Then, Raghava reached the lovely banks of Tamasa, performed
the auspicious Sandhya worship, and reached the end of the kingdom.
महाबाहुः समुद्रमहिषीं सारसक्रौञ्चनादिताम् गङ्गाम् शृङ्गिबेरपुरं
प्रति आससाद ।
Then the mighty-armed Rama reached the Ganga, the chief
queen of the ocean resounding with the sounds of cranes and kraunchas,
proceeding towards Sringiberapura.
तत्र गुहो नाम राजा ज्ञातिभिश्चाभ्युपागतः । सौमित्रिणा सह सः रामः गुहेन
समागच्छत् ।
There the king named Guha came up with his relatives. Rama
met Guha with the son of Sumitra.
प्रभातायां तु शर्वर्याम् पृथुवक्षा महायशाः
भृत्यानुकम्पी रामो तु सुमन्त्रमिदमब्रवीत् ।
When night tirned to dawn, the broad-breasted and
high-famed Rama, ever compassionate to the servants, told Sumantra this:
“त्वां नगरीं गतं दृष्ट्वा मे जननी यवीयसी कैकेयी रामो वनं गतः इति
प्रत्ययं गच्छेत् ।
Seeing you back in the city, the youngest of my mothers,
Kaikēyi, will feel assured that Rāma has gone to the forest.
मयि वनवासं गते परितुष्टा हि सा देवी धार्मिकम्
राजानं मिथ्यावादीति नातिशङ्केत ।
Well pleased at my having gone on exile, that queen will
not doubt the righteous king as an utterer of falsehood.
मम राज्ञश्च प्रियार्थं त्वं सरथः पुरीं व्रज ।
In the interests of me and the king, please go to the city
on the chariot.”
रामस्तु सुमन्त्रं सबलं चैव तं गुहम् अनुज्ञाय च नावं
आस्थाय शीघ्रं सलिलमत्यगात् ।
Rama, bidding leave to Sumanta and Guha with his retinue,
took his seat in the boat and quickly crossed the water.
लम्बमाने दिवाकरे धन्विनौ तौ गङ्गायमुनयोस्सन्धौ सुखं
गत्वा भरद्वाजमुपागमत् ।
As the sun inclined westward, those two archers, proceeding
pleasantly, met Bharadwaja at the confluence of Ganga and Yamuna.
आगतं रामं अभ्यर्च्य मुनिः स्वागतेनाहतं ॥
Duly honouring Rama who had come, the ascetic bade him
welcome and said:
“काकुत्स्थ त्वामिहागतम् चिरस्य खलु पश्यामि । तव इदं अकारणम् विवासनं च
मया श्रुतं ।
Long have I anticipated your coming here, Kakutstha. This
unjust exile of yours has been heard by me.
मधुमूलफलोपेतम् चित्रकूटं व्रज । अहं मन्ये तं
प्रविविक्तं वासं भवतस्सुखम् इति ह ।
Go to Chitrakuta, endowed with honey, roots and fruits. I
consider your living there in the open as comfortable.”
ततः पादचारेण सीतया सह गच्छन्तौ तौ रम्यं मनोरमम् चित्रकूटं
शैलम् आसेदुः ।
Then, proceeding with Sita on foot, those two reached the
beautiful, mind-captivating Chitrakuta hill.
ततः महाबाहुः लक्ष्मणाग्रजः लक्ष्मणं अब्रवीत् ‘सौम्य वासे
मेऽभिरतं मनः अवसथं कुरुष्व ।
Then, the mighty-armed elder brother of Lakshmana told
Lakshman, ‘Child, make an abode here as I deem it pleasing to my mind.’
ततः तस्य तद्वचनं श्रुत्वा अरिन्दमः सौमित्रः
र्विविधान् द्रुमान् आजहार पर्णशालां चक्रे ।
Then, hearing his words, the son of Sumitrā, the vanquisher
of foes, fetched different kinds of trees and built an arbour.
तदा सीतया सह शुभलक्षणौ राघवौ तौ भूतानि तर्पयित्वा
सुशुभां शालाम् विविशतुः ।
Then, the two Raghavas, bearing auspicious marks, entered
the arbour having propitiated the Beings.
स याच्यमानः काकुत्स्थः स्वाभिः प्रकृतिभिस्तदा । उवाच
रामः स्नेहेन ताः प्रजाः स्वाः प्रजा इव ॥
या प्रीतिर्बहुमानश्च मय्ययोध्यानिवासिनाम् । मत्प्रियार्थं विशेषेण भरते सा
निवेश्यताम् ॥
स हि कल्याणचारित्रः कैकेय्यानन्दवर्धनः । करिष्यति
यथावद्वः प्रियाणि च हितानि च ॥
ततस्तु तमसातीरम् रम्यमाश्रित्य राघवः । उपास्य स शिवां सन्ध्याम्
विषयान्तं व्यगाहत ॥
समुद्रमहिषीं गङ्गाम् सारसक्रौञ्चनादिताम् । आससाद महाबाहुः शृङ्गिबेरपुरं
प्रति ॥
तत्र राजा गुहो नाम ज्ञातिभिश्चाभ्युपागतः । सह सौमित्रिणा रामः
समागच्छद्गुहेन सः ॥
प्रभातायां तु शर्वर्याम् पृथुवक्षा महायशाः । रामो
भृत्यानुकम्पी तु सुमन्त्रमिदमब्रवीत् ॥
नगरीं त्वां गतं दृष्ट्वा जननी मे यवीयसी । कैकेयी
प्रत्ययं गच्छेत् इति रामो वनं गतः ॥
परितुष्टा हि सा देवी वनवासं गते मयि । राजानं
नातिशङ्केत मिथ्यावादीति धार्मिकम् ॥
मम प्रियार्थं राज्ञश्च सरथस्त्वं पुरीं व्रज । अनुज्ञाय सुमन्त्रं च
सबलं चैव तं गुहम् ।
आस्थाय नावं रामस्तु शीघ्रं सलिलमत्यगात् ॥
धन्विनौ तौ सुखं गत्वा लम्बमाने दिवाकरे ।
गङ्गायमुनयोस्सन्धौ भरद्वाजमुपागमत् ॥
राममागतमभ्यर्च्य स्वागतेनाहतं मुनिः ॥
चिरस्य खलु काकुत्स्थ पश्यामि त्वामिहागतम् । श्रुतं तव मया चेदम्
विवासनमकारणम् ॥
प्रविविक्तमहं मन्ये तं वासं भवतस्सुखम् । मधुमूलफलोपेतम्
चित्रकूटं व्रजेति ह ॥
ततस्तौ पादचारेण गच्छन्तौ सह सीतया ।
रम्यमासेदतुश्शैलम् चित्रकूटं मनोरमम् ।
ततोऽब्रवीन्महाबाहुः लक्ष्मणं लक्ष्मणाग्रजः ।
कुरुष्वाऽवसथं सौम्य वासे मेऽभिरतं मनः ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सौमित्रिर्विविधान् द्रुमान् । आजहार तत
श्चक्रे पर्णशालामरिन्दमः ॥ तर्पयित्वा भूतानि राघवौ सह सीतया । तदा
विविशतुश्शालाम् सुशुभां शुभलक्षणौ ॥
23. Dasaratha’s End
अथ अनुज्ञातः सारथिः सुमन्त्रो तृतीयेsहनि
अयोध्याम् समनुप्राप्य नरेन्द्रम् अभिवाद्य च रामवचनम् यथोक्तं प्रत्यवेदयत् ।
Given leave, the charioteer Sumantra reached Ayodhya on the
third day, greeted the king and informed Rama’s message as conveyed.
“सूत मद्वचनात् विदितात्मनः महात्मनः वन्दनीयस्य तस्य
तातस्य पादौ शिरसा
वन्द्यौ ।
O Charioteer, as from my word, both the feet of my
high-souled father, having self-knowledge and deserving of worship, must be
worshipped.
मम माता कौसल्या च कुशलं अभिवादनम् अप्रमादं च वक्तव्या । एनामिदं
वचः च ब्रूयाः ।
My mother Kousalyā also must be told of our welfare and
worship, and the need to be attentive to duty. Tell her also this:
देवि धर्मनित्या यथाकालम् अग्न्यगारपरा भव । देवस्य
पादौ च देववत्परिपालय ।
O queen, constantly adhering to Dharma, watch the
fire-house at due time. Also salute both the the feet of the king as those of a
god.
मद्वचनेन भरतः च कुशलं वाच्यो वाच्यो सर्वास्वेव
मातृषु यथान्यायम्
वृत्तिं वर्तस्व ।
Bharata must be enquired of his welfare and told these my
words: conduct yourself to all the mothers as is just.
महराज इत्येवं महायशाः राजीवताम्राक्षो रामो
मां ब्रुवन्नेव भृशमश्रूण्यवर्तयत् ।
O great king, saying thus to me, O supreme King, the
lotus-eyed Rāma of great repute, shed tears in profusion.
राजा सूतस्य वचनं श्रुत्वा परमदीनया बाष्पोपहतया वाचा तं सूतमिदमब्रवीत्
।
Hearing the words of the charioteer, the king told him
these words afflicted with tears in a very feeble voice.
“पापाभिजनभावया कैकेय्या विनियुक्तेन मया मन्त्रकुशलैः
वृद्धैस्सह न समर्थितम् ।
Instigated by Kaikēyi, associated with evil people, no
consultation was
held by me with people adept in counsel.
सुहृद्भिः अमात्यैः नैगमैः च न मन्त्रयित्वा
स्त्रीहेतोः सम्मोहात् अयमर्थः मया सहसा कृतः ।
Without discussing the matter with friends, ministers or
persons versed in scriptures, out of infatuation on account of a woman, this
proceeding has been made by me in haste.
रामम् विना मुहूर्तमपि जीवितुम् न शक्ष्यामि ।
I cannot live without Rama even for a moment.
हा राम हा रामानुज हा तपस्विनि वैदेहि दुःखेन अनाथवत्
म्रियमाणं मां न जानीथ ।
O Rāma, o Rāma's younger brother, o pious Vaidehi, you do
not know me dying of grief as though forlorn.
राजा दशरथः इति शोचन् रामस्य मातुः सुमित्रायाश्च सन्निधौ
जीवितान्तमुपागमत् ॥
Lamenting thus in the presence of the mother of Rāma and
Sumitrā, king Daṡaratha met with his end of life.
अनुज्ञातः सुमन्त्रोsथ तृतीयेsहनि
सारथिः । अयोध्याम् समनुप्राप्य नरेन्द्रम् अभिवाद्य च ।
सुमन्त्रो रामवचनम् यथोक्तं प्रत्यवेदयत् ॥
सूत मद्वचनात्तस्य तातस्य विदितात्मनः । शिरसा
वन्दनीयस्य वन्द्यौ पादौ महात्मनः ॥
माता च मम कौसल्या कुशलं चाभिवादनम् । अप्रमादं च
वक्तव्या ब्रूयाश्चैनामिदं वचः ॥
धर्मनित्या यथाकालम् अग्न्यगारपरा भव । देवि देवस्य
पादौ च देववत्परिपालय ॥
भरतः कुशलं वाच्यो वाच्यो मद्वचनेन च । सर्वास्वेव यथान्यायम् वृत्तिं
वर्तस्व मातृषु ॥
इत्येवं मां महराज ब्रुवन्नेव महायशाः । रामो
राजीवताम्राक्षो भृशमश्रूण्यवर्तयत् ॥
सूतस्य वचनं श्रुत्वा वाचा परमदीनया । बाष्पोपहतया
राजा तं सूतमिदमब्रवीत् ॥
कैकेय्या विनियुक्तेन पापाभिजनभावया । मया न
मन्त्रकुशलैः वृद्धैस्सह समर्थितम् ॥
न सुहृद्भिर्नचामात्यैः मन्त्रयित्वा न नैगमैः ।
मयायमर्थस्सम्मोहात् स्त्रीहेतोस्सहसा कृतः ॥
न शक्ष्यामि विना रामम् मुहूर्तमपि जीवितुम् ॥
हा राम रामानुज हा हा वैदेहि तपस्विनि । न मां जानीथ
दुःखेन म्रियमाणमनाथवत् ॥
इति रामस्य मातुश्च सुमित्रायाश्च सन्निधौ । राजा
दशरथश्शोचन् जीवितान्तमुपागमत् ॥
24. Bharata returns
अथ अमात्या तं पार्थिवम् जगतीपतिम् अग्निमिव
संशान्तम् स्वर्गस्थं प्रेक्ष्य तैलद्रोण्या सम्वेश्य ।
Then, the ministers seeing the king, lord of the world, who
was like a burnt out fire and has departed to heaven, preserved the body in a
vessel of oil.
ततो सर्वज्ञाः मन्त्रिणः राज्ञो सङ्कलनं पुत्रेण विना न कर्तुमीषुः तु । ते
भूमिपम् रक्षन्ति ।
Then the all-knowing ministers did not wish to hold the
funeral in the absence of his sons. So they preserved the body of the king.
ततः शर्वर्याम् व्यतीतायां तु आदित्यस्योदये राजकर्तारः समेत्य
श्रेष्ठं राजपुरोहितम् वसिष्ठमेवाभिमुखाः पृथग्वाचमुदीरयन् ।
Then when the night was spent and the sun had risen, the
experts in kingly matters each spoke facing the best court priest Vasishta:
“इक्ष्वाकूणामिहाद्यैव कश्चिद्राजा विधीयताम् ।
Let someone be appointed king today itself for the Ikshvaku
race.
राजा सत्यं च धर्मश्च राजा कुलवतां कुलम् राजा माता पिता चैव राजा
नृणाम् हितकरः ।
The king is truth, the king Dharma.the king is the upholder
of nobility, the mother. The king father and the king the benefactor of all
people.”
तेषां हि वचनं श्रुत्वा वसिष्ठः प्रत्युवाच ह ।
Hearing their words, Vasishta replied:
“यदसौ भरतो मातुलकुले राजगृहे पुरे परं भ्रात्रा
शत्रुघ्नेन समन्वितः सुखी वसति ।
भ्रातरौ वीरौ आनेतुं त्वरितैर्हयैः जवना दूता
तच्छीघ्रं गच्छन्तु । किं समीक्षामहे वयम् ।
This Bharata lives happily with Ṡatrughna at his maternal
uncle's house in the city of Rajagrha. Let swift messengers go immediately on
fleet horses and bring the two valiant brothers here. What else can we
contemplate?”
वसिष्ठेनाभ्यनुज्ञाता दूतास्संत्वरिता ययुः गिरिव्रजं पुरवरम्
अञ्जसा शीघ्रमासेदुः ।
Ordered by Vasishta, the messengers went with expedition
and reached Girivraja, the best of cities, quickly.
राज्ञः पादौ गृहीत्वा तु भरतं तं वचः ऊचुः ।
After bowing at the feet of the king, they told Bharata:
“पुरोहितः सर्वे मन्त्रिणः च त्वां कुशलम् प्राह ।
त्वरमाणश्च निर्याहि । त्वया आत्ययिकं कृत्यं।
The Purōhita and all the ministers wish you well. Please
start in all haste, a difficult task has to be done by you.”
मातामहं मातुलं युधाजितम् च आपृच्छ्य रथमारुह्य स
भरतः शत्रुघ्नसहितो ययौ ।
After taking leave from his grandfather as well as from his
uncle Yudhājit, he boarded the chariot and left along with Ṡatrughna.
पुरुषव्याघ्रः पथि सप्तरात्रोषितः तां पुरीं अयोध्यामग्रतो
दृष्ट्वा सारथिं वाक्यमब्रवीत् ।
The tiger among men, after spending seven days on the way,
said to thecharioteer seeing the city of Ayodhya in front:
“सारथे नो पूर्वम् नृपतीनां विनाशने यादृशाःश्रुता
आकारांस्तानहं सर्वान् इह पश्यामि ।
O charioteer, all the signs that we hear at the passing
away of kings, Isee all of them here.”
इत्येवमुक्त्वा भरतः सूतं राजगृहं ययौ ।
Having said thus, Bharata went into the palace.
तमग्निमिव संशान्तम् स्वर्गस्थं प्रेक्ष्य पार्थिवम् ।
तैलद्रोण्यामथामात्या सम्वेश्य जगतीपतिम् ॥
न तु सङ्कलनं राज्ञो विना पुत्रेण मन्त्रिणः । सर्वज्ञाः कर्तुमीषुस्ते ततो
रक्षन्ति भूमिपम् ॥
व्यतीतायां तु शर्वर्याम् आदित्यस्योदये ततः । समेत्य
राजकर्तारः पृथग्वा च मुदीरयन्
।वसिष्ठमेवाभिमुखाः श्रेष्ठं राजपुरोहितम् ॥
इक्ष्वाकूणामिहाद्यैव कश्चिद्राजा विधीयताम् । राजा सत्यं च धर्मश्च
राजा कुलवतां कुलम् ।
राजा माता पिता चैव राजा हितकरो नृणाम् ॥
तेषां हि वचनं श्रुत्वा वसिष्ठः प्रत्युवाच ह । यदसौ मातुलकुले राजगृहे
पुरे सुखी ।
भरतो वसति भ्रात्रा शत्रुघ्नेन समन्वितः । तच्छीघ्रं जवना दूता
गच्छन्तु त्वरितैर्हयैः ।
आनेतुं भ्रातरौ वीरौ किं समीक्षामहे वयम् ॥
वसिष्ठेनाभ्यनुज्ञाता दूतास्संत्वरिता ययुः । गिरिव्रजं पुरवरम् शीघ्रमासेदुरञ्जसा
॥
राज्ञः पादौ गृहीत्वा तु तमूचुर्भरतं वचः ॥
पुरोहितस्त्वां कुशलम् प्राह सर्वे च मन्त्रिणः । त्वरमाणश्च
निर्याहि कृत्यमात्ययिकं त्वया ॥
स मातामहमापृच्छ्य मातुलं च युधाजितम् । रथमारुह्य
भरतः शत्रुघ्नसहितो ययौ ॥
तां पुरीं पुरुषव्याघ्रः सप्तरात्रोषितः पथि ।
अयोध्यामग्रतो दृष्ट्वा सारथिं वाक्यमब्रवीत् ॥
श्रुता नो यादृशाः पूर्वम् नृपतीनां विनाशने ।
आकारांस्तानहं सर्वान् इह पश्यामि सारथे ॥
इत्येवमुक्त्वा भरतः सूतं राजगृहं ययौ ॥
25. Bharata angry with his mother, saddened, performs last
rites for Dasaratha, and vows to get Rama back
ततस्तत्र पितुरालये पितरं अपश्यंस्तु भरतो मातरं मातुरालये
द्रष्टुम् जगाम ।
Then, not finding his father at his residence, Bharata went
to his mother's house to see her.
तं प्रोषितं सुतम् अनुप्राप्तं दृष्ट्वा तु मूढा पण्डितमानिनी
कैकेयी हृष्टा
वचनं उवाच ।
Seeing her son who was away come back, the foolish Kaikeyi,
thinking to be intelligent, spoke these words:
“पुत्र रामस्य अभिषेचनम् श्रुत्वैव मया तु पिता
ते राज्यम् रामस्य विवासनम् च याचितः ।
Son, hearing about Rāma's installation, your father was
asked by me for the kingdom for you and for the banishment of Rāma.
स ते पिता स्ववृत्तिं समास्थाय तत् अथाकरोत् ।
रामश्च सहसौमित्रिः सीतया सह प्रेषितः ।
Your father, who was true to his promise, then did
accordingly. Rāma was sent away along with Lakshmanā and Sita.
तं प्रियं पुत्रम् अपश्यन् महीपालो महायशाः
पुत्रशोकपरिद्यूनः पञ्चत्वमुपपेदिवान् ।
The ruler of the earth of great renown, not seeing his dear
son, afflicted by grief for son, dissipated into the five elements.
धर्मज्ञ त्वया तु इदानीं राजत्वं अवलम्ब्यताम् । त्वत्कृते मया सर्वम्
इदमेवं विधं कृतम् हि ।
Knower of Dharma, may the kingshup be assumed by you. For
your sake all this was done by me in this way.
पुत्रक मा शोकं मा च सन्तापम् धैर्यमाश्रय । नगरी
राज्यं चैतदनामयम् त्वदधीना हि ।
Son, do not give way to grief or penitence. Be brave. For
this city and the kingdom free from disorder are yours now.
भरतो पितरं वृत्तम् भ्रातरौ विवासितौ च श्रुत्वा तु दुःखसन्तप्त इदं वचनमब्रवीत् ।
Hearing that his father is dead and that his brothers have
been banished, Bharata, distressed with grief, spoke these words:
“हतस्य शोचतः मम पित्रा पितृसमेन भ्रात्रा च विहीनस्य अथ राज्येन
किं नु कार्यं ।
Of what avail is the kingdom to me, wretched, stricken with
grief and without my father and father-like brother?
कुलस्य अभावाय त्वं कालरात्रिः इव आगता । धर्मवत्सलः
महाराजः मे पिता विनाशितः ।
You have come for the destruction of the family like a night
of doom. My father, keen on upholding dharma, was destroyed by you.
ननु तु आर्यो धर्मात्मा गुरुवृत्तिज्ञो यथा मातरि
वर्तते अपि त्वयि वृतिमनुत्तमाम् वर्तते ।
Truly, my noble righteous brother who knows his responsibilities
towards elders, behaved towards you in an ideal way as he would behave towards
his own mother.
तथा दीर्घदर्शिनी ज्येष्ठा हि मे माता कौसल्या
धर्मं समास्थाय त्वयि भगिन्यामिव वर्तते ।
So too, my eldest mother, Kousalyā, being far-sighted and
rooted in Dharma, conducted herself as a sister to you.
तस्याः पुत्रं कृताऽत्मानम् चीरवल्कलवाससम् वनवासाय
प्रस्थाप्य कथं पापे न शोचसि ।
O sinful one,how do you not feel remorse having sent on
exile her son of great self-restraint is it that you, dressed in bark garmnets?
अहं मन्ये लुब्धाया ते राघवं प्रति न विदितः ।
तथा महानयम् अनर्थः हि राज्यार्थम् त्वया आनीतः।
I think that it was not known to you how I feel towards
Rāghava, being covetous. For the sake of the kingdom, such a great disaster has
been wrought by you.
अहं हि पुरुषव्याघ्रौ रामलक्ष्मणौ अपश्यन् केन
शक्तिप्रभावेन राज्यं रक्षितुमुत्सहे ।
Without those duo of tigers among men, Rāma and Lakshmaṇa,
with what prowess will I be able to protect this kingdom?
अथवा मे शक्तिः योगैर्बुद्धिबलेन वा भवेत् पुत्रगर्धिनीम्
त्वां सकामां
अहं न करिष्यामि ।
Even if I may have the power through austerities or the
strength of my intellect, I shall not fulfil the wish of yours, obsessed with
your son.
यदि रामस्य नावेक्षा मातृवत्सदा त्वयि स्यात्
पापनिश्चयाम् त्वां त्यक्तुं मे विकाङ्क्षा न जायेत ।
But for Rāma’s love for you as for mother, I shall not feel
aversion to forsake you, bent on cruelty.
नृशंसे दुष्टचारिणि कैकेयि राज्याद्भ्रंशस्व ।
धर्मेण च परित्यक्ता मा मृतं रुदती भव ।
O cruel Kaikēyi of evil conduct! you shall forfeit the
kingdom. Having deviated from the ways of Dharma, be crying for me as dead.
राजा भृशधार्मिकः रामो वा किन्नु ते अदूषयत्
ययोर्मृत्युर्विवासश्च त्वत्कृते तुल्यमागतौ ।
What wrong did the King or highly righteous Rāma do to you,
to whom death and exile come at the same time at your instance?
मातृरूपे ममामित्रे नृशंसे राज्यकामुके दुर्वृत्ते पतिघातिनि ते अहं न
अभिभाष्यो अस्मि ।
O enemy of mine in the form of mother, cruel and greedy of
kingdom, killer of usband, you are not fit to speak with me.
क्रूरे नियतं बन्धुसंश्रयम् कौसल्यायाऽत्मसम्भवम् रामम् किं ज्येष्ठं
पितृसमं न अवबुध्यसे ।
Cruel one, how do you not realize that the self-disciplined
Rāma, who was born of Kousalyā, is the eldest and equal to father, and the
refuge of relatives
सा त्वमग्निं प्रविश वा स्वयं वा दण्डकान्विश रज्जुं बधान वा कण्ठे ते अन्यत्परायणम् न हि ।
Enter yourself then into fire or go to the Daṇḍaka, or tie
a rope round the neck. There is no other recourse for you.
तमेवं शोकसन्तप्तम् कैकयीसुतम् भरतं वदतां श्रेष्ठो
वसिष्ठः श्रेष्ठवागृषिः उवाच ।
Vasishṭa, the Ṛshi, of speech par excellence, and the best
among speakers, said to Bharata, the son of Kaikēyi, who was scorched by grief:
“राजपुत्र महायशः अलं शोकेन । भद्रं ते । प्राप्तकालं नरपतेः
संयानमुत्तमम् कुरु ।
O prince of great fame, enough of grieving. May
auspiciousness be there for you. It is time to perform the great rites for the
King. Do so.
वसिष्ठस्य वचः श्रुत्वा धर्मवित् भरतो धारणां गतः
सर्वाणि प्रेतकार्याणि कारयामास ।
Hearing the words of Vasishṭa, Bharata, who knew
Dharma, gained his composure and had all
the funeral rites performed.
ततो दशाहे अतिगते श्राद्धकर्माण्यकारयत् ।
Then when the tenth day came, he did the sraddha ceremony.
ततः चतुर्दशे दिवसेऽथ प्रभातसमये राजकर्तारो
समेत्य भरतं वाक्यमब्रुवन् ।
Then at dawn on the fourteenth day, the kingmakers
assembled and said to Bharata:
“राजपुत्र महायशः त्वमद्य नो राजा भव ।
Prince of great fame, become our king.”
धृतव्रतः भरतस्तं जनं सर्वम् प्रत्युवाच ।
Bharatha of firm determination replied to those:
“पूर्वो हि नो भ्राता रामः महीपतिः भविष्यति । अहं तु अरण्ये नव पञ्च च
वर्षाणि वत्स्यामि ।
Rāma, our elder brother, will be the lord of this land. I
will live in the forest for nine years and five.
दशरथाज्जातो राज्यापहारकः कथं भवेत् ।
How can one born of Dasaratha be a usurper?”
धर्मात्मा भ्रातृवत्सलः भरतो एवमुक्त्वा तु
यात्रामाज्ञापय बलं चैव क्षिप्रम् समानय । मे रथं त्वरयस्व इति
सुमन्त्रं पार्श्वतो अब्रवीत् ।
The righteous Bharatha, fond of his brother, having said
so, said to Sumantra who was by the side, “Arrange the travel. Mobilise the forces
quickly. Get ready my chariot soon.”
अपश्यंस्तु ततस्तत्र पितरं पितुरालये । जगाम भरतो
द्रष्टुम् मातरं मातुरालये ॥
अनुप्राप्तं तु तं दृष्ट्वा कैकेयी प्रोषितं सुतम् ।
उवाच वचनं हृष्टा मूढा पण्डितमानिनी ॥
मया तु पुत्र श्रुत्वैव रामस्यैवाभिषेचनम् ।
याचितस्ते पिता राज्यम् रामस्य च विवासनम् ॥
स स्ववृत्तिं समास्थाय पिता ते तत्तऽथाकरोत् । रामश्च
सह सौमित्रिः प्रेषितस्सह सीतया ॥
तमपश्यन्प्रियंपुत्रम् महीपालो महायशाः ।
पुत्रशोकपरिद्यूनः पञ्चत्वमुपपेदिवान् ॥
त्वयात्विदानीं धर्मज्ञ राजत्वमवलम्ब्यताम् ।
त्वत्कृते हि मया सर्वम् इदमेवं विधं कृतम् ॥
मा शोकं मा च सन्तापम् धैर्यमाश्रय पुत्रक । त्वदधीना
हि नगरी राज्यं चैतदनामयम् ॥
श्रुत्वा तु पितरं वृत्तम् भ्रातरौ च विवासितौ । भरतो
दुःखसन्तप्त इदं वचनमब्रवीत् ॥
किं नु कार्यं हतस्येह मम राज्येन शोचतः । विहीनस्याथ
पित्रा च भ्रात्रा पितृसमेन च ॥
कुलस्य त्वमभावाय कालरात्रिरिवाऽगता । विनाशितो
महाराजः पिता मे धर्मवत्सलः ॥
ननुत्वार्योऽपि धर्मात्मा त्वयि वृतिमनुत्तमाम् । वर्तते
गुरुवृत्तिज्ञो यथा मातरि वर्तते ॥
तथा ज्येष्ठा हि मे माता कौसल्या दीर्घदर्शिनी ।
त्वयि धर्मं समास्थाय भगिन्यामिव वर्तते ॥
तस्याः पुत्रं कृताऽत्मानम् चीरवल्कलवाससम् ।
प्रस्थाप्य वनवासाय कथं पापे न शोचसि ॥
लुब्धाया विदितो मन्ये न तेऽहं राघवं प्रति । तथाह्यनर्थौ
राज्यार्थम् त्वयाऽनीतो महानयम् ॥
अहं हि पुरुषव्याघ्रौ अपश्यन्रामलक्ष्मणौ । केन
शक्तिप्रभावेन राज्यं रक्षितुमुत्सहे ॥
अथवा मे भवेच्छक्तिः योगैर्बुद्धिबलेन वा । सकामां न
करिष्यामि त्वामहं पुत्रगर्धिनीम् ॥
न मे विकाङ्क्षा जायेत त्यक्तुं त्वां पापनिश्चयाम् । यदि रामस्य नावेक्षा
त्वयि स्यान्मातृवत्सदा ॥
राज्याद्भ्रंशस्व कैकेयि नृशंसे दुष्टचारिणि ।
परित्यक्ता च धर्मेण मा मृतं रुदती भव ॥
किन्नु तेऽदूषयद्राजा रामो वा भृशधार्मिकः ।
ययोर्मृत्युर्विवासश्च त्वत्कृते तुल्यमागतौ ॥
मातृरूपे ममामित्रे नृशंसे राज्यकामुके । न तेऽह
मभिभाष्योऽस्मि दुर्वृत्ते पतिघातिनि ॥
किं नावबुध्यसे क्रूरे नियतं बन्धुसंश्रयम् ।
ज्येष्ठं पितृसमं रामम् कौसल्यायाऽत्मसम्भवम् ॥
सा त्वमग्निं प्रविश वा स्वयं वा दण्डकान्विश ।
रज्जुं बधान वा कण्ठे न हि तेऽन्यत्परायणम् ॥
तमेवं शोकसन्तप्तम् भरतं कैकयी सुतम् । उवाच वदतां
श्रेष्ठो वसिष्ठश्श्रेष्ठवागृषिः ॥
अलं शोकेन भद्रं ते राजपुत्र महायशः । प्राप्तकालं
नरपतेः कुरु संयानमुत्तमम् ॥
वसिष्ठस्य वचः श्रुत्वा भरतो धारणां गतः ।
प्रेतकार्याणि सर्वाणि कारयामास धर्मवित् ॥
ततो दशाहेऽतिगते श्राद्धकर्माण्यकारयत् ॥
ततः प्रभातसमये दिवसेऽथ चतुर्दशे । समेत्य राजकर्तारो
भरतं वाक्यमब्रुवन् ॥
त्वमद्य भव नो राजा राजपुत्र महायशः ॥ भरतस्तं जनं सर्वम्
प्रत्युवाच धृतव्रतः ॥
रामः पूर्वो हि नो भ्राता भविष्यति महीपतिः । अहं
त्वरण्ये वत्स्यामि वर्षाणि नव पञ्च च ॥
कथं दशरथाज्जातो भवेद्राज्यापहारकः ॥
एवमुक्त्वा तु धर्मात्मा भरतो भ्रातृवत्सलः ।
यात्रामाज्ञापय क्षिप्रम् बलं चैव समानय ।
रथं मे त्वरयस्वेति सुमन्त्रं पार्श्वतोऽब्रवीत् ॥
26. As Bharata approaches Chitrakuta, Lakshmana is suspicious
and Rama extols Bharata
ततः काल्यम् समुत्थितः स्यन्दनोत्तमम् आस्थाय भरतः रामदर्शनकाङ्क्षया
शीघ्रम् प्रययौ ।
Then, getting up early in the morning and sitting in the
best of chariots, Bharata went forth swiftly, longing to see Rāma.
तस्य अग्रतः सर्वे मन्त्रिपुरोधसः प्रययुः । कैकेयी च
सुमित्रा च यशस्विनी कौसल्या च
रामानयनसंहृष्टा भास्वता यानेन ययुः ।
Ahead of him all the ministers and priests went. Kaikēyi,
Sumitrā and the renowned Kousalyā went in resplendent vehicle, delighted to
bring back Rāma.
सुपरिश्रान्तवाहनः श्रीमान् सः भरतः दूरमध्वानं यात्वा मन्त्रिणां वरम्
वसिष्ठं उवाच ।
Having gone a long way, Bharata, whose mounts were
exhausted, said to Vasishṭa, the foremost of counsellors:
“साधु सैन्याः प्रतिष्ठन्तां कानने विचिन्वन्तु च यथा तौ
पुरुषव्याघ्रौ रामलक्ष्मणौ दृश्येते ।
Let the able army start and search in the forest so that
Rāma and Lakshmaṇa, the tigers among men, are seen.”
ततः एतस्मिन्नन्तरे महता शब्देन त्रस्ताः मत्ताः
यूथपा सयूथा
अर्दिता दिशः दुद्रुवुः ।
In the meanwhile, alarmed by the great noise, the mad
leaders of the herds ran in all directions along with their herds frightened.
तांश्च विद्रुवतो दृष्ट्वा च तं निस्वनम् श्रुत्वा च रामस्सौमित्रिं
दीप्ततेजसम् लक्ष्मणं उवाच ।
Seeing them flee and hearing that great din, Rāma said to
Lakshmaṇa, son of Sumitrā, of scorching brilliance:
हन्त लक्ष्मण इह पश्य तुमुलः श्रूयते स्वनः ।
Hello Lakshmana, see here. A tumultuous noise is heard.
स लक्ष्मणस्सन्त्वरितः पुष्पितम् सालमारुह्य रामाय
सेनां शशंस इदं वचनं च अब्रवीत् ।
Then Lakshmana climbing a blossoming sala tree, told Rama
of the army and said these words:
“सज्यं कुरुष्व तथा चापं शरांश्च कवचं च । कैकेय्या सुतः भरतः
अभिषेचनम् प्राप्य सम्पन्नं राज्यं व्यक्तं इच्छंस्तु आवां हन्तुं समभ्येति ।
String the bow and get ready the arrows and the armour.
Kaikēyi's son, Bharata, having been crowned, and wishing to have the kingdom
safe, is coming to kill both of us.
वीर राघव यन्निमित्तं भवान् शाश्वतात् राज्यात् च्युतो अयं
अरिः भरतो सम्प्राप्तो मे वध्य एव ।
O heroic Raghava, that enemy Bharata, because of whom you
have been ousted from the permanent kingdom, having come here has to be killed
by me.
सुसंरब्धं क्रोधमूर्छितम् सौमित्रिं लक्ष्मणं तु
रामः परिसान्त्व्याथ वचनं इदं अब्रवीत् च ।
Rama though assuaged Lakshmaṇa, son of Sumitra, who was
agitated and overtaken by rage, and then said these words:
“महेष्वासे महाप्राज्ञे भरते स्वयमागते
धनुषा असिना
सचर्मणा वा अत्र किं कार्यम् ।
When Bharata, the great bowman of immense wisdom, has
himself come, what use is bow, sword or shield?
लक्ष्मण पितुस्सत्यं प्रतिश्रुत्य आगतम् भरतं हत्वा
सापवादेन राज्येन किं करिष्यामि ।
O Lakshmaṇa, having sworn to make father's word truthful,
and killing Bharata who has come, what will I do with the kingdom with a stain
attached to it?
यद्ध्रव्यं बान्धवानां वा मित्राणां वा क्षये
भवेत् अहं
तत् विषकृतान् भक्षान् इव न प्रतिगृह्णीयां ।
I will never take riches that result from the adversity of
relations or friends like I would poisoned food.
लक्ष्मण धर्ममर्थं कामं च पृथिवीं अपि भवतामर्थे
इच्छामि एतत् ते प्रतिशृणोमि ।
O Lakshmaṇa, I wish for Dharma, Artha or Kāma, or even this
earth, only for your sake, I swear this to you.
लक्ष्मण सत्येन आयुधमालभे भ्रात्रूणां संग्रहार्थं
च सुखार्थं चापि राज्यमपि अहमिच्छामि ।
O Lakshmaṇa, I touch my weapon to plight the truth – I
desire even the kingdom only for the maintenance and happiness of my brothers.
सौम्य लक्ष्मण अयं सागराम्बरा मही मम न दुर्लभा ।
शक्रत्वमपि अधर्मेण न हि इच्छेय ।
O dear Lakshmana, this earth surrounded by sea is not
difficult to acquire to me. But I would not like even the position of Ṡakra
through unrighteousness.
मानद भरतं त्वां शत्रुघ्नं चापि विना यत् किञ्चित्
सुखं मम
भवेत् तत् शिखी भस्म कुरुतां ।
O honorable one, let fire reduce to ashes anything which
will bring happiness to me without Bharata, you and Ṡatrughna.
वीर पुरुषर्षभ अहं मन्ये भ्रातृवत्सलः मम प्राणात्प्रियतरः एष
भरतो अयोध्यां आगतो मां हि जटावल्कलधारिणम् जानक्यासहितं त्वया च
प्रव्राजितं श्रुत्वा कुलधर्ममनुस्मरन् स्नेहेन आक्रान्तहृदयः
शोकेनाकुलितेन्द्रियः द्रष्टुमभ्यागतो न अन्यथा आगतः ।
O hero and best of men, I think that Bharata, who loves his
brothers and dearer to me than my own life, having come to Ayōdhyā, mindful of
the family traditions and hearing that I had gone into exile with matted locks,
clad in tree bark, along with daughter of Janaka and you, has come to visit us
here, with his heart flooded by love and his senses agitated with sorrow, he is
not come for any other purpose.
अम्बां कैकयीं च रुष्य परुषं अप्रियं च वदन् पितरं प्रसाद्य श्रीमान् मे राज्यं दातुमागतः ।
Angry with his mother Kaikēyi and having spoken harsh and
unkind words to her, and having pleased father, the worthy Bharata has come to
give me the kingdom.
एष अस्मासु मनसापि अप्रियं किञ्चित् न आचरेत् ।
He will not do anything unkind to us even in mind.
ते भरतेन कदा विप्रियं कृतपूर्वं नु किम् अद्य ईदृशं भयं
वा ते यो अत्र भरतं शङ्कसे ।
Has anything unkind been done before to you by Bharata that
now you apprehend such
danger from him?
ते भरतो न हि निष्ठुरं नाप्रियं वचः वाच्यो ।
भरतस्य अप्रिये कृते अहं हि अप्रियमुक्तः स्यां ।
No unkind or harsh words must be spoken to Bharata. If any
unpleasantness is created to Bharata it will be as if I have been spoken to
unkindly.
सौमित्रे पुत्राः पितरं कस्यांचिदापदि कथं नु हन्युः भ्राता वा आत्मनः प्राणं
भ्रातरं हन्यात् ।
O son of Sumitrā, how could sons kill father in any
extremity, or brother kill brother, his own life?
यदि राज्यस्य हेतोस्त्वम् इमां वाचं प्रभाषसे भरतं
दृष्ट्वा वक्ष्यामि राज्यमस्मै प्रदीयताम् ।
If for the sake of kingdom you speak these words, I shall,
on seeing Bharata, tell him, ‘May the kingdom be given to this one
(Lakshmana).'”
समितिञ्जयः लक्ष्मणः तस्मात् सालाग्रात् अवतीर्य तु
प्राञ्जलिर्भूत्वा रामस्य पार्श्वतः तस्थौ ।
Climbing down from the Sāla tree, Lakshmaṇa, the conqueror
in battles, stood at the side of Rāma with palms joined.
ततस्समुत्थितः काल्यम् आस्थाय स्यन्दनोत्तमम् ।
प्रययौ भरतश्शीघ्रम् रामदर्शनकाङ्क्षया ॥
अग्रतः प्रययुस्तस्य सर्वे मन्त्रिपुरोधसः । कैकेयी च
सुमित्रा च कौसल्या च यशस्विनी ।
रामानयनसंहृष्टा ययुर्यानेन भास्वता ॥
स यात्वा दूरमध्वानं सुपरिश्रान्तवाहनः । उवाच भरत
श्श्रीमान् वसिष्ठं मन्त्रिणां वरम् ॥
साधु सैन्याः प्रतिष्ठन्तां विचिन्वन्तु च कानने ।
यथा तौ पुरुषव्याघ्रौ दृश्येते रामलक्ष्मणौ ॥
एतस्मिन्नन्तरे त्रस्ताः शब्देन महता ततः । अर्दिता
यूथपा मत्ताः सयूथा दुद्रुवुर्दिशः ॥
तांश्च विद्रुवतो दृष्ट्वा तं च श्रुत्वा च निस्वनम्
। उवाच रामस्सौमित्रिं लक्ष्मणं दीप्ततेजसम् ॥
हन्त लक्ष्मण पश्येह तुमुलः श्रूयते स्वनः ॥
स लक्ष्मणस्सन्त्वरितः सालमारुह्य पुष्पितम् । शशंस
सेनां रामाय वचनं चेदमब्रवीत् ॥
सज्यं कुरुष्व चापं च शरांश्च कवचं तथा । सम्पन्नं
राज्यमिच्छंस्तु व्यक्तं प्राप्याभिषेचनम् ।
आवां हन्तुं समभ्येति कैकेय्या भरतस्सुतः ॥
यन्निमित्तं भवान्राज्यात् च्युतो राघवशाश्वतात् ।
सम्प्राप्तोऽयमरिर्वीर भरतो वध्य एव मे ॥
सुसंरब्धं तु सौमित्रिं लक्ष्मणं क्रोधमूर्छितम् ।
रामस्तु परिसान्त्व्याथ वचनं चेदमब्रवीत् ॥
किमत्र धनुषा कार्यम् असिना वा सचर्मणा । महेष्वासे
महाप्राज्ञे भरते स्वयमागते ॥
पितुस्सत्यं प्रतिश्रुत्य हत्वा भरतमागतम् । किं
करिष्यामि राज्येन सापवादेन लक्ष्मण ॥
यद्ध्रव्यं बान्धवानां वा मित्राणां वा क्षये
भवेत् ।
नाहं तत्प्रतिगृह्णीयां भक्षान्विषकृतानिव ॥
धर्ममर्थं च कामं च पृथिवीं चापि लक्ष्मण । इच्छामि
भवतामर्थे एतत् प्रतिशृणोमि ते ॥
भ्रात्रूणां संग्रहार्थं च सुखार्थं चापि लक्ष्मण । राज्यमप्यहमिच्छामि
सत्येनाऽयुधमालभे ॥
नेयं मम मही सौम्य दुर्लभा सागराम्बरा । न
हीच्छेयमधर्मेण शक्रत्वमपि लक्ष्मण ॥
यद्विना भरतं त्वां च शत्रुघ्नं चापि मानद । भवेन्मम
सुखं किञ्चित् भस्म तत्कुरुतां शिखी ॥
मन्येऽहमागतोऽयोध्यां भरतो भ्रातृवत्सलः । मम
प्राणात्प्रियतरः कुलधर्ममनुस्मरन् ।
श्रुत्वा प्रव्राजितं मां हि जटावल्कलधारिणम्
। जानक्यासहितं वीर त्वया च पुरुषर्षभ ।
स्नेहेनाऽक्रान्तहृदयः शोकेनाकुलितेन्द्रियः ।
द्रष्टुमभ्यागतो ह्येष भरतो नान्यथाऽगतः ॥
अम्बां च कैकयीं रुष्य परुषं चाप्रियं वदन् ।
प्रसाद्य पितरं श्रीमान् राज्यं मे दातुमागतः ॥
अस्मासु मनसाऽप्येष नाप्रियं किञ्चिदाचरेत् । विप्रियं कृतपूर्वं ते
भरतेन कदा नु किम् ।
ईदृशं वा भयं तेऽद्य भरतं योऽत्र शङ्कसे ॥
न हि ते निष्ठुरं वाच्यो भरतो नाप्रियं वचः । अहं
ह्यप्रियमुक्तस्स्यां भरतस्याप्रिये कृते ॥
कथं नु पुत्राः पितरं हन्युः कस्यां चिदापदि । भ्राता
वा भ्रातरं हन्यात् सौमित्रे प्राणमात्मनः ॥
यदि राज्यस्य हेतोस्त्वम् इमां वाचं प्रभाषसे ।
वक्ष्यामि भरतं दृष्ट्वा राज्यमस्मै प्रदीयताम् ॥
अवतीर्य तु सालाग्रात् तस्मात्ससमितिञ्जयः । लक्ष्मणः
प्राञ्जलिर्भूत्वा तस्थौ रामस्य पार्श्वतः ॥
27. Meeting of Rama with Bharata and elders
सेनां निवेश्य तु विभुः पादवतां वरः श्रीमान् भरतः
पद्भ्यां गच्छन्नेव अथ तापसालय-संस्थिताम् भ्रातुः पर्णकुटीं उटजं च ददर्श ह ।
Stationing the army, Bharata, the mihjty, best of men and
auspicious, walked on foot and saw his brother's hut covered with leaves that
was among the residences of ascetics.
स भरतो मुहूर्तं निरीक्ष्य तु महाबाहुं गुरुम्
सीतया लक्ष्मणेन च उपविष्टं ददर्श ।
Inspecting for a while, Bharata saw his broad-armed elder,
seated with Lakshmana and Sita.
तं दृष्ट्वा धर्मात्मा श्रीमान् कैकेयीसुतः भरतः
दुःखशोकपरिप्लुतः अभ्यधावत । रामस्य पादावप्राप्य भरतो रुदन् पपात ।
Seeing him, the righteous and auspicious Bharata, darted,
overwhelmed by grief and sorrow. Not reaching the feet of Rama, Bharata fell
crying.
तदा यशस्विनम् रामं प्रेक्ष्य बाष्पाभिहतकण्ठश्च
आर्येत्येव सङ्क्रुश्य अथ व्याहर्तुं नाशकत् ।
Then, seeing Rāma of great renown, his throat choked by
tears, he cried out, ‘Ārya,' and was not able to speak further.
शत्रुघ्नश्चापि रामस्य चरणौ रुदन् ववन्दे ।
Satrughna too worshipped the feet of Rama, crying.
रामः जटिलं चीरवसनम् प्राञ्जलिं
विवर्णवदनं कृशम् भुवि पतितं भ्रातरं भरतं कथंचिदभिविज्ञाय बाहुना
परिजग्राह ।
Recognizing with difficulty his emaciated brother Bharata,
who had fallen on the ground with folded hands and was wearing matted hair and
bark garments and whose face was off colour, Rāma took him into his arms.
राघवः रामः तं भरतं मूर्ध्नि आघ्राय परिष्वज्य च
अङ्के आरोप्य समाहितः पर्यपृच्छत् ।
Smelling the head and embracing him, Rāma, the scion of the
Raghus, took Bharata on his lap and asked him with a calm mind:
“तात राजा कच्चिद्धारयते यत्त्वं इह आगतः । दीनः राजा सहसा कच्चित्
लोकान्तरं न गतः ।
Child, is the king still alive now that you have come here?
I hope the poor king has not has not departed suddenly to the other world.”
रामस्य वचनं श्रुत्वा भ रतः प्रत्युवाच ह ।
Hearing Rama’s words, Bharata replied:
“नरर्षभ राजन् अयं धर्मः सदा शाश्वतः
अस्मासु स्थितो ज्येष्ठपुत्रे स्थिते कनीयान् नृपः न भवेत् ।
O king, bull among men, It is an aternal Dharma among us
that the younger one shall not become king when the elder is there.
राघव मया सार्धम् समृद्धां अयोध्यां गच्छ । अस्य नः
कुलस्य भवाय आत्मानं अभिषेचय च ।
O Rāghava, go to the prosperous Ayōdhyā with me and crown
yourself for the good of our lineage.
मयि केकयस्थे तु त्वयि च अरण्यं आश्रिते च
दुःखशोकाभिभुतस्तु राजा त्रिदिवमभ्यगात् ।
When I was in Kekaya’s house and you had come to the
forest, overwhelmed by grief and sorrow,the king had departed to heaven.
पुरुषव्याघ्र उत्तिष्ठ पितुः उदकं क्रियताम् । अहं
अयं शत्रुघ्नः च पूर्वमेव कृतोदकौ ।
O tiger among men, get up and offer water libations to
father. Ṡatrughna and I have already offered water libations.
राघव प्रियेण दत्तं हि पितृलोकेषु अक्षय्यं भवति
इत्याहुः किल । भवांश्चैव पितुः प्रियः ।
O Rāghava, is it not said that the offerings by a dear one
become inexhaustible in the world of manes? And you are the dearest to father.”
तां भरतेनोक्तां करुणां वाचं पितुर्मरणसंहिताम्
श्रुत्वा राघवो गतचेतनः बभूव ।
Hearing those moving words spoken by Bharata about with his
father's death, Rāghava became unconscious.
भ्रातरस्ते महेष्वासं सलिलेन सिषिचुः वै ॥
The brothers sprinkled water on the great bowman.
स राघवः तु संज्ञां पुनर्लब्ध्वा भार्यामभ्येत्य सीते
ते श्वशुरः
मृतः । लक्ष्मण पित्रा हीनोऽसि ।
भरतो स्वर्गतं पृथिवीपतिम् दुःखमाचष्टे ।
Raghava regained consciousness and approaching Sita, said,
‘O Sitā, your father-in-law is dead. ‘O Lakshmaṇa, you have become fatherless.
Bharata says us with grief that the king has gone to heaven.’
सुमन्त्रः तैः नृपसुतैः सार्धं राघवम् आश्वास्य
आलम्ब्य शिवाम् मन्दाकिनीं नदीं अवातारयत् ।
Having consoled Raghava with the princes, Sumantra holding
him, caused him to get down to the
auspicious Mandākini River.
तेजस्वी महीपालो जलपूरितमञ्जलिम् प्रगृह्य च
भ्रातृभिस्सह निवापं पितुश्चकार ।
That effulgent king, taking water in his joined hands,
offered oblation to his father along with his brothers.
सदुःखार्तो रामः ऐङ्गुदं बदरीमिश्रं पिण्याकं
दर्भसंस्तरे न्यस्य रुदन्वचनमब्रवीत् ।
Placing the ball of crushed Iṅgudi seed mixed with Badari
fruits on Darbha grass, the sorrowful Rāma said these words crying:
“महाराज यदशना वयम् इदं प्रीतो भुङ्क्ष्व । पुरुषो
यदन्नः तस्य
देवताः तदन्नाः भवति ।
O great King, eat with pleasure this which we eat. For,
that which is food for a man is food for the gods.”
ततः जगतीपतिः पर्णकुटीद्वारम् आसाद्य उभौ भरतलक्ष्मणौ
बाहुभ्याम् परिजग्राह ।
Then that lord of the world, reaching the entrance of the
thatched cottage, took Bharata and Lakshmaṇa into his arms.
अचिरप्रोषितं रामं चिरविप्रोषितं यथा द्रष्टुकामो
सर्वो जनः सहसा आश्रमम् जगाम ।
All the people went to the hermitage hastily, eager to see
Rāma, who was away only for a short while as if he had been long away
वसिष्ठः दशरथस्य दारान् च पुरतः कृत्वा तं देशं
रामदर्शनतर्षितः अभिचक्राम ।
Vasishṭha, thirsting for a sight of Rāma, went toward the
same place keeping the wives of Dasaratha in front.
मनुजव्याघ्रः सत्यसङ्गरः रामः समुत्थाय तासां
सर्वासां मात्रूणां शुभान् चरणान् जग्राह ।
That tiger among men, who was staunch in his vows, got up
and touched the auspicious feet of all his mothers.
रामादनन्तरम् सौमित्रिरपि तास्सर्वा मातृः दुःखितः
सम्प्रेक्ष्य आसक्तं शनैः अभ्यवादयत् ।
After Rama, the son of Sumitrā also, seeing the mothers
with grief, bowed to all of them slowly and with affection.
सा सीताऽपि दुःखिता तासां श्वश्रूणां चरणान्
उपसङ्गृह्य अश्रुपूर्णाक्षी अग्रतः स्थिता बभूव ।
Sitā too, having touched the feet of her mothers-in-law
with grief, stood in front of them with tear-filled eyes.
राघवः वसिष्ठस्य च पादावासाद्य जग्राह ॥
Raghava reaching the feet of Vasishta took hold (in
reverence).
निवेश्य सेनां तु विभुः पद्भ्यां पादवतां वरः ।
गच्छन्नेवाथ भरतः तापसालय संस्थिताम् ।
भ्रातुः पर्णकुटीं श्रीमान् उटजं च ददर्श ह ॥
निरीक्ष्य स मुहूर्तं तु ददर्श भरतो गुरुम् ।
उपविष्टं महाबाहुं सीतया लक्ष्मणेन च ॥
तं दृष्ट्वा भरतश्श्रीमान् दुःखशोकपरिप्लुतः ।
अभ्यधावत धर्मात्मा भरतः कैकेयी सुतः ॥
पादावप्राप्य रामस्य पपात भरतो रुदन् ॥
बाष्पाभिहतकण्ठश्च प्रेक्ष्य रामं यशस्विनम् ।
आर्येत्येवाथ सङ्क्रुश्य व्याहर्तुं नाशकत्तदा ॥
शत्रुघ्नश्चापि रामस्य ववन्दे चरणौ रुदन् । जटिलं चीरवसनम्
प्राञ्जलिं पतितं भुवि । कथंचिदभिविज्ञाय विवर्णवदनं कृशम् । भ्रातरं भरतं रामः
परिजग्राह बाहुना ॥
आघ्राय रामस्तं मूर्ध्नि परिष्वज्य च राघवः । अङ्के
भरतमारोप्य पर्यपृच्छत्समाहितः ॥
कच्चिद्धारयते तात राजा यत्त्वमिहाऽगतः । कच्चिन्न
दीन स्सहसा राजा लोकान्तरं गतः ॥
रामस्य वचनं श्रुत्वा भरतः प्रत्युवाच ह । शाश्वतोऽयं सदा धर्मः
स्थितोऽस्मासु नरर्षभ ।
ज्येष्ठपुत्रे स्थिते राजन् न कनीयान्नृपोभवेत् ॥
स समृद्धां मया सार्धम् अयोध्यां गच्छ राघव ।
अभिषेचयचात्मानं कुलस्यास्य भवाय नः ॥
तं समृद्धां मया सार्धमयोध्यां गच्छ राघव
। अभिषेचय
चात्मानं कुलस्यास्य भवाय नः ॥
केकयस्थे च मयि तु त्वयि चारण्यमाश्रिते । दुःखशोकाभिभुतस्तु राजा
त्रिदिवमभ्यगात् ॥
उत्तिष्ठ पुरुषव्याघ्र क्रियतामुदकं पितुः । अहं चायं
च शत्रुघ्नः पूर्वमेव कृतोदकौ ॥
प्रियेण किल दत्तं हि पितृलोकेषु राघव । अक्षय्यं
भवतीत्याहुः भवांश्चैव पितुः प्रियः ॥
तां श्रुत्वा करुणां वाचं पितुर्मरणसंहिताम् । राघवो
भरतेनोक्तां बभूव गतचेतनः ॥
भ्रातरस्ते महेष्वासं सिषिचुस्सलिलेन वै ॥
स तु संज्ञां पुनर्लब्ध्वा भार्यामभ्येत्य राघवः ।
सीते मृतस्ते श्वशुरः पित्रा हीनोऽसि लक्ष्मण ।
भरतो दुःखमाचष्टे स्वर्गतं पृथिवीपतिम् ॥
सुमन्त्रस्तैर्नृपसुतैः सार्धमाश्वास्य राघवम् ।
अवातारयदालम्ब्य नदीं मन्दाकिनीं शिवाम् ॥
प्रगृह्य च महीपालो जलपूरितमञ्जलिम् । पितुश्चकार
तेजस्वी निवापं भ्रातृभिस्सह ॥
ऐङ्गुदं बदरीमिश्रं पिण्याकं दर्भसंस्तरे । न्यस्य
रामस्सदुःखार्तो रुदन्वचनमब्रवीत् ॥
इदं भुङ्क्ष्वमहाराज प्रीतो यदशना वयम् । यदन्नः
पुरुषो भवति तदन्नास्तस्य देवताः ॥
ततः पर्णकुटीद्वारम् आसाद्य जगतीपतिः । परिजग्राह
बाहुभ्याम् उभौ भरतलक्ष्मणौ ॥
अचिरप्रोषितं रामं चिरविप्रोषितं यथा । द्रष्टुकामो
जनस्सर्वो जगाम सहसाऽऽश्रमम् ॥
वसिष्ठः पुरतः कृत्वा दारान्दशरथस्य च । अभिचक्राम तं
देशं रामदर्शनतर्षितः
॥
तासां रामस्समुत्थाय जग्राह चरणान् शुभान् ।
मात्रूणां मनुजव्याघ्रः सर्वासां सत्यसङ्गरः ॥
सौमित्रिरपि तास्सर्वा मातऽस्सम्प्रेक्ष्य दुःखितः ।
अभ्यवादयतासक्तं शनै रामादनन्तरम् ॥
सीताऽपि चरणांस्तासाम् उपसङ्गृह्य दुःखिता ।
श्वश्रूणामश्रुपूर्णाक्षी सा बभूवाग्रतः स्थिता ॥
पादावासाद्य जग्राह वसिष्ठस्य च राघवः ॥
28. Coronation of Rama’s Padukas
भ्रात्रा लक्ष्मणेन सह रामः तं गुरुवत्सलम् भ्रातरं
तु समाज्ञाय प्रष्टुं समुपचक्रमे ।
Knowing his brother Bharata to be devoted to elders, along
with brother Lakshmana, Rama began to ask him:
“राज्यं हित्वा यन्निमित्तंमिमं देशं कृशाजिनजटाधरः
त्वं प्रविष्टः
तत्सर्वं वक्तुमर्हसि ।
You ought to tell me all that because of which you have
left the city and entered this region wearing deer-skin and matted locks.”
इत्युक्तः कैकेयीपुत्रः प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् ॥
Thus told, the son of Kaikeyi spoke these words with folded
hands:
“तस्य दासभूतस्य मे प्रसादं कर्तुमर्हसि । अद्यैव राज्येन मघवानिव
अभिषिञ्चस्व च ।
You should show grace to me who am your servant. Get
crowned as king today itself like Indra.
इमाः प्रकृतयस्सर्वा विधवा मातरश्च याः स्वःसकाशमनुप्राप्ताः
प्रसादं कर्तुमर्हसि ।
All these subjects and the widowed mothers have come to
you. Yu must be gracious to them.
सान्त्विता मामिका माता इदं राज्यं मम दत्तं तवैव अहं
तद्ददामि अकण्टकम् राज्यं भुङ्क्ष्व ।
My mother is appeased; this kingdom given to me I give back
to you. Enjoy the kingdom free from all encumbrances.
भवान् कैकेयीं मां तातं नः सुहृदो बान्धवान् सर्वान्
पौरजानपदान् सर्वमिदं त्रातु ।
May you protect all of us, Kaikeyi, me, father, our
friends, relations, and the citizens and the country folk.
क्व चारण्यं क्व च क्षात्रं क्व जटाः क्व च
पालनम् । ईदृशं व्याहतं कर्म न भवान्कर्तुमर्हति ।
Where is the forest and Where indeed is the duty of a
Kshatriya? Where are the matted locks and where the duty of protection? You
should not follow such a contradictory course of action.
क्षत्रियस्य एष हि प्रथमो धर्मः –
अभिषेचनम् ।
This indeed is the primary duty of a Kshatriya – to get
installed.
त्रीणि ऋणानि अपाकुर्वन् दुर्हृदस्साधु निर्दहन्
कामैः सुहृदस्तर्पयन् त्वमेव अत्र माम् अनुशाधि ।
Discharging the three debts, scorching well your adversaries
and satisfying your well-wishers with gratifications, rule over me.
पुरुषर्षभ मम मातुश्च आक्रोशं प्रमृज्य अद्य तत्र
भवन्तं पितरं
किल्बिषात् रक्ष ।
O bull among men, wiping out the blame of my mother, save
our honorable father from sin.
शिरसा अहं त्वा अभियाचे करुणां मयि कुरुष्व
I beg you with bowed head. Show me kindness.
अथ एतत्पृष्ठतः कृत्वा भवान् वनमेव इतः गमिष्यति अहं
अपि भवता
सार्धं गमिष्यामि ।
If, disregarding this, you proceed to the forest from here,
I shall also go along with you.”
ततः पुनरेवं ब्रुवाणं तं भरतं श्रीमान् लक्ष्मणाग्रजः
अभिसत्कृतः ज्ञातिमध्ये प्रत्युवाच ।
To Bharata, who thus spoke again, Rama, the prosperous,
well-regarded elder brother of Lakshmaṇa
replied in the midst of his kinsmen:
“नरव्याघ्र वरवर्णिनी नरश्रेष्ठं तव राज्यं तथा मम
प्रव्राजनं द्वौ वरौ अयाचत ।
O tiger among men, your illustrious mother asked of the
best of men two boons, kingdom for you and exile for me.
नियुक्तः राजा च तदा तस्यै तौ वरौ प्रददौ ।
The constrained king too granted her those two boons.
पुरुषर्षभ तेन पित्रा अहमपि अत्र नियुक्तः ।
O bull among men, I am also ordered here by that father.
राजेन्द्र भवानपि तथेत्येव क्षिप्रमेव अभिषेचनात्
पितरं सत्यवादिनम् कर्तुमर्हति ।
O best of the kings, you also must soon make our father true
to his word by getting installed.
भरत मत्कृते प्रभुम् राजानं धर्मज्ञं पितरं ऋणान्मोचय
चापि मातरं
चाभिनन्दय ।
O Bharata, for my sake, relieve our lordly father, the king
and knoer of dharma, of his obligation (of fulfilling the boons) and also
please your mother.
भरत अयोध्यां गच्छ । प्रकृतीरनुरञ्जय । अहमपि
अविलम्बयन् दण्डकारण्यम् प्रवेक्ष्ये ॥
O Bharata, go to Ayodhya. Please the subjects. I also will
enter Dandaka forest before long.
जाबालिर्ब्राह्मणोत्तमः भरतं आश्वासयन्तं धर्मज्ञं
रामं धर्मापेतमिदं वचः उवाच ।
To Rāma, who knew Dharma and was thus comforting Bharata,
Jābāli, an eminent Brāhmaṇa, said these words in deviation from Dharma.
“राघव साधु आर्यबुद्धेर्मनस्विनः ते हि एवं निरर्थिका
बुद्धिः प्राकृतस्य नरस्येव माऽभूत् ।
Well, Rāghava, let not there be to you, being of noble mind
and thoughtful, that mind devoid of purpose of an ordinary being.
नरोत्तम पित्र्यं राज्यं परित्यज्य कापथं दुःखं विषमं
बहुकण्टकम् आस्थातुं नार्हसि ।
O best of men, you should not abandon the hereditary
kingdom and adopt this bad course, full of ups and downs, thorns and misery.”
जाबालेस्तु वचश्श्रुत्वा सत्यात्मनां वरः रामः परया
भक्त्या स्वबुद्ध्या चाविपन्नया उवाच ।
Hearing the words of Jābāli. Rāma, though, the foremost
among those rooted in truth, and unshaken in mind, spoke with utmost respect:
“भवान्मे प्रियकामार्थं यत् वचनं इह उक्तवान्
कार्यसङ्काशम् अकार्यं पथ्यसम्मतम् अपथ्यं ।
What you said now for the attainment of my best good, is
unworthy of being done though it looks worthy, and not for my benefit though it
looks to be for my benefit.
सत्यं आनृशंसं च एव सनातनम् राजवृत्तं । तस्मात् राज्यं
सत्यात्मकं । सत्ये लोकः
प्रतिष्ठितः ।
The ancient conduct of a king based on truth and mercy.
Therefore, the kingdom is of the nature of truth. The world is founded on
truth.
अहं पितुर्नियोगं तु किमर्थं नानुपालये । सो सत्यप्रतिश्रवः । सत्येन
सत्यं समयीकृतः ।
Why would I not fulfil my father’s order? He was truthful
and righteous. For truth’s sake I have been enjoined to fulfil the truth.
क्रुद्धमाज्ञाय रामं तु वसिष्ठः प्रत्युवाच ह ॥
Knowing Rama to be enraged, Vasishta spoke thus:
“जाबालिरपि लोकस्यास्य गतागतिम् जानीते ।
निवर्तयितुकामः तु त्वां एतत् वाक्यमुक्तवान् ।
Jabali too knows the departure and return of the people of
earth. He spoke these words to get you back
सर्वेषां इक्ष्वाकूणां हि पूर्वजः राजा भवति ।
पूर्वजे नापरः पुत्रो ज्येष्ठो राज्ये अभिषिच्यते ॥
Only the first born becomes the king among all the
Ikshwākus. When the eldest is alive, not the younger but the eldest is
installed.
काकुत्स्थ राघव इह जातस्य पुरुषस्य त्रयः गुरवः
भवन्ति आचार्यश्चैव पिता माता च ।
O Kakutstha, Raghava, there are three gurus for any man
born in here – preceptor, father and mother.
पुरुषर्षभ पिता हि एवं पुरुषं जनयति । च आचार्यः
प्रज्ञां ददाति तस्मात्स गुरुरुच्यते ॥
O bull among men, father indeed gives him birth. And
teacher gives him wisdom, and hence is called a Guru.
परन्तप सो अहं ते पितुः तव चैव आ’चार्यः । त्वं मम
वचनं कुर्वन् सतां गतिम् नातिवर्तेः ।
O scorcher of foes, I have been the teacher both to your
father and you. By following my advice, you will not trangress the ways of the
good.”
एवं गुरुणा मधुरमुक्तः सन् पुरुषर्षभः राघव स्वयम्
समासीनं वसिष्ठं प्रत्युवाच ।
Thus told by the Guru sweetly, Rāghava, the bull among men,
replied to Vasishṭha who was sitting:
यन्मातापितरौ यथाशक्ति प्रदानेन स्वापनोच्छादनेन च नित्यं प्रियवादेन तथा
संवर्धनेन च वृत्तं तनये सदा कुरुतः मात्रा पित्रा च यत्कृतम् तत्तु न सुप्रतिकरं ।
What the mother and father do to a son in giving him
according to their capacity everything daily, by bathing and cleaning and
saying dear words and withall means, all this done by mother and father is not
easy of requital.
स हि राजा दशरथो मम जनयिता पिता । यन्मया तस्य
आज्ञातं तन्मिथ्या न भविष्यति ।
That king Dasaratha is my father who gave me birth.
Therefore, what has been ordered by hin to me shall not become falsified.”
एवमुक्तस्तु रामेण परमोदारः भरतः परमदुर्मनाः
प्रत्यनन्तरम् सूतं उवाच ।
Thus told by Rāma, the magnanimous Bharata, afflicted with
deep grief, said to the charioteer who was by his side:
“सारथे इह मे स्थण्डिले शीघ्रं कुशानास्तर । यावन्मे न
प्रसीदति आर्यं प्रत्युपवेक्ष्यामि ।
O charioteer, spread Darbha grass quickly here on the
ground. I shall lie down here before my noble brother till he relents.
महातेजा रामो राजर्षिसत्तमः तमुवाच ।
The effulgent Rama, equal to a saintly king, told him:
“तात भरत मां किं कुर्वाणं प्रत्युपवेक्ष्यसि ।
Child Bharata, what would you have ne do lying lying this?
ब्राह्मणो हि एकपार्श्वेन नरान् रोद्धुं इह अर्हति ।
मूर्धाभिषिक्तानां तु विधिः न प्रत्युपवेशने ॥
Just a Brāhmaṇa may lie down on one side in order to stop
people. There is no rule
to lie down for those whose heads have been crowned.
नरशार्दूल राघव उत्तिष्ठ एतद्दारुणं व्रतम् हित्वा
इतः क्षिप्रम् पुरवर्यां अयोध्यां याहि ।
O tiger among men, Raghava, get up and giving up this terrible
vow, go at once to Ayōdhyā, the best of the cities.
लक्ष्मीः चन्द्रात् अपेयात् वा हिमवान् हिमं त्यजेत्
वा सागरो वेलां अतीयात् अहं पितुः प्रतिज्ञाम्
न ।
Beauty may leave the moon, snow may leave the Himalayas, or
the ocean may breach
the shore, but I will not violate the order of my father.
तात कामाद्वा लोभाद्वा मात्रा तुभ्यमिदं कृतम् ।
तन्मनसि न कर्तव्यं मातृवत् वर्तितव्यं च ।
Child, this has been done to you by your mother out of love
or greed. That should not be taken to heart and you should behave to her like
to a mother.
एवं ब्रुवाणं तेजसा आदित्यसङ्काशं प्रतिपच्चन्द्रदर्शनम् कौसल्यासुत भरतः
अब्रवीत् ।
To one who was speaking thus, one who is equal in splendour
to the sun, the moon of pratipat in beauty and who was the son of Kousalya,
Bharata said:
“आर्य हेमभूषिते पादुके पादाभ्यां आधिरोह । एते हि
सर्वलोकस्य योगक्षेमं विधास्यतः ।
O noble one, please place your feet on these gold-covered
sandals. They will take care of the attainment and upkeep of the welfare of the
entire world.
सुमहातेजा नरव्याघ्रः सो पादुके अधिरुह्य ह्यवरुह्य च
महात्मने भरताय प्रायच्छत् ।
That tiger among men of great effulgence, mounting and
dismounting from the sandals, gave them to the high-souled Bharata.
स पादुके सम्प्रणम्य रामं वचनमब्रवीत् ।
Bowing to the two sandals, he said to Rāma:
“वीर परन्तप रघुनन्दन चतुर्दश हि वर्षाणि अहं हि जटाचीरधरो फलमूलाशनो तव
आगमनमाकाङ्क्षन् नगराद्बहिः वसन् वै तव पादुकयोः न्यस्त-राज्यतन्त्रः भवेयं ।
O valiant one, vanquisher of enemies, pleaser of Raghus, I
shall live outside the city for fourteen years wearing matted locks and robes
of bark, living on fruits and roots, looking forward to your arrival with the responsibility
of governance placed on your sandals.
रघूत्तम चतुर्दशे तु संपूर्णे वर्षे अहनि यदि त्वां न
द्रक्ष्यामि हुताशनम् तु प्रवेक्ष्यामि ।
O foremost of Raghus, if I do not see you on the day after
the completion of fourteen years, I shall enter the fire.
तथेति च प्रतिज्ञाय तं भरतं सादरं परिष्वज्य
शत्रुघ्नं च परिष्वज्य च इदमब्रवीत् ।
Promising him accordingly and embracing Bharata
affectionately and also embracing Ṡatrughna, he said this:
“रघुसत्तम मातरं कैकेयीं रक्ष । तां प्रति मा रोषं
कुरु । मया
च सीतया चैव शप्तोऽसि ।
O best of Raghus, take care of mother Kaikēyi. Do not get
angry with her. You are pledged to this by me and Sita.”
इत्युक्त्वा अश्रुपरीताक्षो भ्रातरं विससर्ज ह ॥
Saying this with his eyes filled with tears, he bade
farewell to his brother.
ततः तदा पादुके शिरसि कृत्वा तु महायशाः प्रभुः भरतः
स्निग्धगम्भीरघोषेण स्यन्दनेनोपयान् अयोध्यां क्षिप्रं प्रविवेश ।
Then, taking the sandals on the head, the lordly Bharata of
great fame entered Ayōdhyā soon riding on his chariot which pleasing and
majestic noise.
ततो दृढव्रतः सः भ्रातृवत्सलः भरतो अयोध्यायां मातॄः
निक्षिप्य रामागमनमाकाङ्क्षन् पादुके
तु अभिषिच्य अथ नन्दिग्रामे तदा अवसत् ।
Then then Bharata of firm vows and affectionate to his brother,
after placing his mothers in Ayodhya and anointing the sandals, lived in
Nandigrama.
तदा सर्वदा तदधीनः राज्यं कारयामास ।
Then he ruled the kingdom under their (sandals) control.
तदा भरते प्रतिप्रयाते तपोवने वसन् रामः तत्र वासं बहुभिः कारणैः न अरोचयत्
।
Then, with Bharata having returned, Rama, living in the
hermitage, did not prefer to continue there for many reasons.
“इह मे भरतो दृष्टो मातरश्च सनागराः । तान् नित्यं अनुशोचतः सा स्मृतिः च
मे अन्वेति ।
तस्मादन्यत्र गच्छाम” इति सञ्चिन्त्य स राघवः वैदेह्या लक्ष्मणेन च सङ्गतः
प्रातिष्ठत ।
"It is here that Bharata, mothers and the citizens of
Ayōdhyā were seen. Thinking sadly of them daily, that memory haunts me. We
shall, therefore, goelsewhere." Thinking thus, Rama started in the company
of Vaidehi and Lakshmana.
महायशाः सो अत्रेः आश्रममासाद्य तं ववन्दे । तं चापि भगवानत्रिः पुत्रवत्
प्रत्यपद्यत ।
He of great fame worshipped Atri having reached his
hermitage. Lord Atri also received him a s a son.
मैथिली धर्मज्ञां तामत्रिपत्नीं अभिचक्राम ॥
Maithili met that wife of Atri well-versed in
righteousness.
मैथिली सीता रामाय त्ततस्सर्वं तपस्विन्या प्रीतिदानं वसनाभरणस्रजम् न्यवेदयत्
।
Sitā, the princess of Mithilā, then informed Rāma all that
was fondly gifted by the ascetic (Anasuya) - dresses, ornaments and garlands.
given by the Tapasvini in all affection.
तस्यां रात्र्यां व्यतीतायाम् हुताग्निकान् अभिषिच्य नरव्याघ्रौ
तापसान्वनगोचरान् आपृच्छेतां ।
After the night passed, the two tigers among men took leave
of the ascetic forest dwellers who had worshipped the kindled fire after taking
bath.
ते वनचराः तापसा धर्मचारिणः तौ ऊचुः।
Those ascetic forest dwellers of righteoueness told both of
them:
“राघव वने महर्षीणां फलान्याहरतां एष पन्था । अनेन तु दुर्गं वनं गन्तुं ते
क्षमम् ।
Raghava, this route is used by great seers to gather fruit.
It is possible for you to enter the impenetrable forest along this route.
(Ayodhya Kandam complete)
तं तु रामस्समाज्ञाय भ्रातरं गुरुवत्सलम् । लक्ष्मणेन
सह भ्रात्रा
प्रष्टुं समुपचक्रमे ॥
यन्निमित्तंमिमं देशं कृशाजिनजटाधरः । हित्वा राज्यं प्रतिष्टस्त्वं तत्सर्वं
वक्तुमर्हसि ॥
इतुक्तः कैकेयीपुत्रः प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् ॥
तस्य मे दासभूतस्य प्रसादं कर्तुमर्हसि । अभिषिञ्चस्व
चाद्यैव राज्येन मघवानिव ॥
इमाः प्रकृतयस्सर्वा विधवा मातरश्च याः । स्वःसकाशमनुप्राप्ताः
प्रसादं कर्तुमर्हसि ॥
सान्त्विता मामिका माता दत्तं राज्यमिदं मम ।
तद्ददामि तवैवाहं भुङ्क्ष्व राज्यमकण्टकम् ॥
कैकेयीं मां च तातं च सुहृदो बान्धवांश्च नः ।
पौरजानपदान्सर्वान् त्रातु सर्वमिदं भवान् ॥
क्व चारण्यं क्वच क्षात्रं क्व जटाः क्व च पालनम् ।
ईदृशं व्याहतं
कर्म न भवान्कर्तुमर्हति ॥
एष हि प्रथमो धर्मः क्षत्रियस्याभिषेचनम् ॥
ऋणानि त्रीण्यपाकुर्वन् दुर्हृदस्साधु निर्दहन् ।
सुहृदस्तर्पयन्कामैः त्वमेवात्रानुशाधि माम् ॥
आक्रोशं मम मातुश्च प्रमृज्य पुरुषर्षभ । अद्य तत्र
भवन्तं च
पितरं रक्ष किल्बिषात् ॥
शिरसा त्वाऽभियाचेऽहं कुरुष्व करुणां मयि ॥
अथैतत्पृष्ठतः कृत्वा वनमेव भवानितः । गमिष्यति
गमिष्यामि भवता सार्धमप्यहम् ॥
पुनरेवं ब्रुवाणं तं भरतं लक्ष्मणाग्रजः । प्रत्युवाच
ततश्श्रीमान् ज्ञातिमध्येऽभिसत्कृतः ॥
अयाचत नरश्रेष्ठं द्वौ वरौ वरवर्णिनी । तव राज्यं
नरव्याघ्र मम प्रव्राजनं तथा ॥
तौ च राजा तदा तस्यै नियुक्तः प्रददौ वरौ ॥ तेन पित्राऽहमप्यत्र
नियुक्तः पुरुषर्षभ ॥भवानपि तथेत्येव पितरं सत्यवादिनम् । कर्तुमर्हति राजेन्द्र क्षिप्रमेवाभिषेचनात् ॥
ऋणान्मोचय राजानं मत्कृते भरत प्रभुम् । पितरं चापि
धर्मज्ञं मातरं चाभिनन्दय ॥
अयोध्यां गच्छ भरत प्रकृतीरनुरञ्जय । प्रवेक्ष्ये
दण्डकारण्यम् अहमप्यविलम्बयन् ॥
आश्वासयन्तं भरतं जाबालिर्ब्राह्मणोत्तमः । उवाच रामं
धर्मज्ञं धर्मापेतमिदं वचः ॥
साधु राघव माऽभूत्ते बुध्दिरेवं निरर्थिका ।
प्राकृतस्य नरस्येव ह्यार्यबुद्धेर्मनस्विनः ॥
पित्र्यं राज्यं परित्यज्य स नार्हसि नरोत्तम ।
आस्थातुं कापथं दुःखं विषमं बहुकण्टकम् ॥
जाबालेस्तु वचश्श्रुत्वा रामस्सत्यात्मनां वरः । उवाच
परया भक्त्या
स्वबुद्ध्या चाविपन्नया ॥
भवान्मे प्रियकामार्थं वचनं यदिहोक्तवान् । अकार्यं
कार्यसङ्काशम् अपथ्यं पथ्यसम्मतम् ॥
सत्यमेवानृशंसं च राजवृत्तं सनातनम् ।
तस्मात्सत्यात्मकं राज्यं सत्ये लोकः प्रतिष्ठितः ॥
सोऽहं पितुर्नियोगं तु किमर्थं नानुपालये ।
सत्यप्रतिश्रवस्सत्यं सत्येन समयीकृतः ॥
क्रुद्धमाज्ञाय रामं तु वसिष्ठः प्रत्युवाच ह ॥
जाबालिरपि जानीते लोकस्यास्य गतागतिम् ।
निवर्तयितुकामस्तु त्वामेतद्वाक्यमुक्तवान् ॥
इक्ष्वाकूणां हि सर्वेषां राजा भवति पूर्वजः ।
पूर्वजे नापरः पुत्रो ज्येष्ठो राज्येऽभिषिच्यते ॥
पुरुषस्येह जातस्य भवन्ति गुरवस्त्रयः । आचार्यश्चैव
काकुत्स्थ पिता माता च राघव ॥
पिता ह्येवं जनयति पुरुषं पुरुषर्षभ । प्रज्ञां ददाति
चाचार्यः तस्मात्स गुरुरुच्यते ॥
सोऽहं ते पितुराचार्यः तव चैव परन्तप । मम त्वं वचनं
कुर्वन् नातिवर्तेस्सतां गतिम् ॥
एवं मधुरमुक्तस्सन् गुरुणा राघवस्स्वयम् । प्रत्युवाच
समासीनं वसिष्ठं पुरुषर्षभः ॥
यन्मातापितरौ वृत्तं तनये कुरुतस्सदा । न सुप्रतिकरं
तत्तु मात्रा
पित्रा च यत्कृतम् ।
यथाशक्ति प्रदानेन स्वापनोच्छादनेन च । नित्यं च
प्रियवादेन तथा संवर्धनेन च ॥
स हि राजा जनयिता पिता दशरथो मम । आज्ञातं यन्मया
तस्य न तन्मिथ्या
भविष्यति ॥
एवमुक्तस्तु रामेण भरतः प्रत्यनन्तरम् । उवाच
परमोदारः सूतंपरमदुर्मनाः ॥
इह मे स्थण्डिले शीघ्रं कुशानास्तर सारथे । आर्यं
प्रत्युपवेक्ष्यामि यावन्मे न प्रसीदति ॥
तमुवाच महातेजा रामो राजर्षिसत्तमः ॥ किं मां भरत कुर्वाणं
तात प्रत्युपवेक्ष्यसि ॥
ब्राह्मणो ह्येकपार्श्वेन नरान्रोद्धुमिहार्हति । न
तु मूर्धाभिषिक्तानां विधिः प्रत्युपवेशने ॥
उत्तिष्ठ नरशार्दूल हित्वैतद्दारुणं व्रतम् ।
पुरवर्यामितः क्षिप्रम् अयोध्यां याहि राघव ॥
लक्ष्मीश्चन्द्रादपेयाद्वा हिमवान्वा हिमं त्यजेत् ।
अतीयात्सागरो वेलां न प्रतिज्ञामहं पितुः ॥
कामाद्वा तात लोभाद्वा मात्रातुभ्यमिदं कृतम् । न
तन्मनसि कर्तव्यं वर्तितव्यं च मातृवत् ॥
एवं ब्रुवाणं भरतः कौसल्यासुतमब्रवीत् ।
तेजसाऽऽदित्यसङ्काशं प्रतिपच्चन्द्रदर्शनम् ॥
आधिरोहाऽर्य पादाभ्यां पादुके हेमभूषिते । एतेहि
सर्वलोकस्य योगक्षेमं विधास्यतः ॥
सोऽधिरुह्य नरव्याघ्रः पादुके ह्यवरुह्य च ।
प्रायच्छत्सुमहातेजा भरताय महात्मने ॥
स पादुके सम्प्रणम्य रामं वचनमब्रवीत् ॥
चतुर्दश हि वर्षाणि जटाचीरधरो ह्याहम् । फलमूलाशनो
वीर भवेयं रघुनन्दन ।
तवाऽगमनमाकाङ्क्षान् वसन्वै नगराद्बहिः । तव
पादुकयोर्न्यस्त राज्यतन्त्रः परन्तप ॥
चतुर्दशे तु संपूर्णे वर्षेऽहनि रघूत्तम । न
द्रक्ष्यामि यदि त्वां तु प्रवेक्ष्यामि हुताशनम् ॥
तथेति च प्रतिज्ञाय तं परिष्वज्य सादरम् । शत्रुघ्नं
च परिष्वज्य भरतं चेदमब्रवीत् ॥
मातरं रक्ष कैकेयीं मा रोषं कुरु तां प्रति । मया च
सीतया चैव
शप्तोऽसि रघुसत्तम ॥
इत्युक्त्वाऽश्रुपरीताक्षो भ्रातरं विससर्ज ह ॥
ततश्शिरसि कृत्वा तु पादुके भरतस्तदा । स्निग्धगम्भीरघोषेण स्यन्दनेनोपयान्प्रभुः ।
अयोध्यां भरतः क्षिप्रं प्रविवेश महायशाः ॥
ततो निक्षिप्य मातॄः स अयोध्यायां दृढ व्रतः ।
रामागमनमाकाङ्क्षन् भरतो भ्रातृवत्सलः ।
पादुकेत्वभिषिच्याथ नन्दिग्रामेऽवसत्तदा ॥ तदधीनस्तदा राज्यं
कारयामास सर्वदा ॥
प्रतिप्रयाते भरते वसन्रामस्तपोवने । न
तत्रारोचयद्वासं कारणैर्बहुभिस्तदा ॥
इह मे भरतो दृष्टो मातरश्च सनागराः । सा च मे
स्मृतिरन्वेति तान्नित्यमनुशोचतः ।
तस्मादन्यत्र गच्छाम इति सञ्चिन्त्य राघवः ।
प्रातिष्ठत स वैदेह्या लक्ष्मणेन च सङ्गतः ॥
सोऽत्रेराश्रममासाद्य तं ववन्दे महायशाः । तं चापि भगवानत्रिः
पुत्रवत्प्रत्यपद्यत ॥
तामत्रिपत्नीं धर्मज्ञां अभिचक्राम मैथिली ॥
न्यवेदयत्ततस्सर्वं सीता रामाय मैथिली । प्रीतिदानं तपस्विन्या
वसनाभरणस्रजम् ॥
तस्यां रात्र्यां व्यतीतायाम् अभिषिच्य हुताग्निकान् । आपृच्छेतां नरव्याघ्रौ
तापसान्वनगोचरान् ॥
तावूचुस्ते वनचराः तापसा धर्मचारिणः । एष पन्था महर्षीणां
फलान्याहरतां वने ।
अनेन तु वनं दुर्गं गन्तुं राघव ते क्षमम्
॥
(Ayodhya
Kandam complete)
Aranya Kandam
29. Rama assures the sages of protection from the Rakshasas
and explains to Sita why he promised to kill the Rakshasas with whom he had no
enmity.
महारण्यं दण्डकारण्यं प्रविश्य तु आत्मवान् दुर्धर्षः रामो
तापसाश्रममण्डलम् ददर्श ।
Entering the great Daṇḍaka forest, the self-restrained and
invincible Rāma saw the hermitages of ascetics.
तदा ते प्रीता दिव्यज्ञानोपपन्नाः दृढव्रताः महर्षयः
रामं यशस्विनीम् वैदेहीं च दृष्ट्वा अभ्यगच्छन् ।
प्रयुञ्जानाः मङ्गलानि प्रत्यगृह्णन् ।
The great sages, endowed with divine knowledge and rooted
in firm vows, received with pleasure Rāma and the famed Sitā with benevolent
utterances.
पुष्पं मूलं फलं सर्वम् आश्रमं च निवेदयित्वा तु ते धर्मज्ञाः महात्मनः
प्राञ्जलयोऽब्रुवन् ।
After offering flowers, roots, fruits and hermitage, the
great souls well-versed in dharma said with folded hands:
“धर्मपालो महायशाः अस्य जनस्य शरण्यश्च ते वयं
भवद्विषयवासिनः भवता रक्ष्या ।
You of great fame is protector of dharma and the refuge of
these people. We who live in your territory must be protected by you.
नगरस्थो वनस्थो वा त्वं नो राजा जनेश्वरः ।
वयं न्यस्तदन्डा
राज्स्न्जितक्रोधा जितेन्द्रियाः ।
Whether in city or forest, the king is the leader of men
for us. We have relinquished means of reprisal, O King, and have conquered anger
and senses.
राम त्वन्नाथो । सोऽयं ब्राह्मणभूयिष्ठो महान्
वानप्रस्थगणो अनाथवत् राक्षसैः भृशम् वध्यते ।
O Rāma, you are our lord. Yet, this great community of
forest dwellers that is mostly of Brāhmaṇas, is being sorely destryed by
Rākshasas as if they had no protector.
एहि भावितात्मनाम् बहूनां घोरैः राक्षसैः बहुधा
हतानां मुनीनां
शरीराणि वने पश्य ।
Come and see the bodies of the many ascetics, who were
intent on realization of the Self, killed in many ways by the cruel Rākshasas
in the forest.
वीर नृपात्मज त्वत्तो परा गतिः पृथिव्यां नोपपद्यते । नस्सर्वान्
राक्षसेभ्यो परिपालय ।
O valiant one, there is no recourse to us better than you.
O Prince, protect all of us from the Rākshasas.
तापसानां तपस्विनाम् एतच्छ्रुत्वा तु धर्मात्मा काकुत्स्थः
सर्वानेव तपस्विनः इदं प्रोवाच ।
Having heard this from the ascetics practicing penance, the
righteous descendant of Kakutstha, said these words to all those ascetics:
“भवतामर्थसिद्ध्यर्थं यदृच्छया अहं आगतः । तस्य मेऽयं
वने वासो महाफलः भविष्यति ।
I have come here by chance for the fulfilment of your
desires. To me this stay in forest will become greatly fruitful.
तपस्विनां शत्रून् राक्षसान् रणे हन्तुमिच्छामि ।
तपोधनाः ऋषयः सभ्रातुः मे वीर्य पश्यन्तु ।
I desire to kill in battle the Rākshasas, foes of the
ascetics. May the penance-rich seers see my valour with my brother’s.”
ततः तौ इक्ष्वाकुवरौ राघवौ शुभे तूणी आबध्य च सुस्वनौ
चापे चादाय विविधैर्द्रुमैः सन्ततं तं काननं सीतया सह विविशतुः ।
Then the two Raghavas, the best of the descendants of
Ikshwāku, along with Sita, entered the forest full of with various trees, after
tying the auspicious quivers and taking the resounding bows.
हृद्यया स्निग्धया वाचा भर्तारमिदमब्रवीत् । (Sita)
told her husband this in loving and hearty words.
अयं महान् धर्मः सुसूक्ष्मेण विधिना प्राप्यते ।
कामजात् व्यसनात् निवृत्तेन तु इह अयं शक्यः ।
This great Dharma is achieved by highly subtle line of
conduct. It is possible only by refraining from evils born out of desire.
कामजानि व्यसनानि अत्र त्रीण्येव
भवन्त्युत । तस्मात् मिथ्यावाक्यं परमकं । गुरुतरावुभौ परदाराभिगमनं विना वैरं च
रौद्रता ।
There are only three evils that are born out of desire.
Uttering a falsehood is the foremost. More grave than that are two viz.
adultery and inflection of cruelty without enmity.
राघव मिथ्यावाक्यं न ते भूतं न भविष्यति । कुतो
धर्मनाशनम् परेषां स्त्रीणां अभिलाषणं ।
O Rāghava, uttering a falsehood was never there for you,
nor will be. Whence the possibility of your coveting the wives of others?
तृतीयं यदिदं परप्राणाभिहिंसनम् रौद्रं निर्वैरं मोहात्
क्रियते तच्च ते समुपस्थितम् ।
The third is about to befall you viz. thoughtless and cruel
killing of other beings without enmity..
अग्निसंयोगवद्धेतुः शस्त्रसंयोग उच्यते । स्नेहाच्च
बहुमानाच्च त्वां स्मारये न शिक्षये ।
It is said that association with a weapon is equivalent to
association with fire. I am reminding you of this, not to teach you, but out of
love and respect.
गृहीतधनुषा त्वया कथञ्चन वैरं विना दण्डकाश्रितान् राक्षसान्
हन्तुं सा बुद्धिः न कार्या ।
Under no circumstance, should your mind be fixed on killing
the Rakshasas dwelling in Dandaka without provocation.
वीराणां क्षत्रियाणां तु धनुषा कार्यं एतावत् वनेषु
आर्तानां निरतात्मनाम् अभिरक्षणम् ।
To the valiant Kshatriyas, the duty with the bow is just to
the extent of protecting the harassed ascetics in the forests.
क्वच शस्त्रं क्वच वनं । क्वच क्षात्रं तपः क्वच ।
इदं अस्माभिः व्याविद्धं । देशधर्मस्तु
पूज्यताम् ।
Where is a weapon and where the forest? Where is the duty
of a Kshatriya and where is penance? These are opposed to each other. May the dharma
of the place be honoured.
धर्मादर्थः प्रभवति । धर्मात् सुखं प्रभवते । धर्मेण
सर्वं लभते । इदं जगत् धर्मसारम् ॥
From Dharma, wealth flows. From Dharma happiness arises.
With Dharma everything is obtained. This world has Dharma as the essence.”
वैदेह्या भर्तृभक्तया व्याहृतं एतत् वाक्यं तु श्रुत्वा धर्मे
स्थितो रामः मैथिलीम् प्रत्युवाचाथ ।
Having heard these words spoken by Vaidēhi, who was devoted
to her husband, Rāma, rooted in righteousness, answered Maithili:
“देवि त्वया स्निग्धया सदृशं वचः हितमुक्तं क्षत्रियैर्धार्यते चापो
आर्तशब्दो न भवेदिति ।
“Queen, what is good for me has been uttered by you with
affection that the bow is borne by Kshatriyas such that no cry of distress is
made.
सीते संशितव्रताः शरण्याः दण्डकारण्ये आर्ताः च ते
मुनयः मां स्वयमागम्य शरणं गताः ।
Sita, those sages, themselves fit to be refuge and engaged
in severe austerities, have on their own sought refuge in me being afflicted in
Dandakaranya.
सर्वैरेतैः समागम्य इयं वाक् समुदाहृता त्वं भ्रात्रा
नः रक्ष वयं वने अनाथा हि ।
This utterance has been spoken by all of them coming together,
‘Protect us with your brother. We are without protector in the forest.’
जनकात्मजे मया ऋषीणां एतद्वचश्श्रुत्वा
कार्त्स्न्येन दण्डकारण्ये परिपालनम् संश्रुतं ॥
O daughter of Janaka, n hearing this speech of the sages,
the protection in full in Daṇḍakaraṇya has been promised by me.
संश्रुत्य च जीवमानः प्रतिश्रवम् मुनीनामन्यथा कर्तुं न
शक्ष्यामि । हि मे सदा सत्यमिष्टं ।
Having promised, I cannot, while still living, renege on
the prmise made to the sages. For, to me truth is ever dear.
सीते अहं जीवितं अपि त्वां वा सलक्ष्मणाम् जह्यां
ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः संश्रुत्य प्रतिज्ञां न तु ।
O Sita, I may give up my life or even you along with
Lakshmaṇa, but not a vow especially what has been promised to the
Brahmins.
वैदेहि ऋषीणां परिपालनम् अनुक्तेनापि तदवश्यं मया कार्यं
प्रतिज्ञाय तु किं पुनः ।
Vaidēhi, it is my imperative duty to protect the sages even
without a commitment. What then afterI have promised it?
अनघे सीते मम स्नेहाच्च सौहार्दात् इदं त्वया उक्तं ।
अहं परितुष्टो अस्मि । मे त्वं सधर्मचारिणी प्राणेभ्योऽपि गरीयसी ।
O blameless Sitā, this has been spoken by you out of
friendliness and affection by you. I am very happy. You are my partner in
pursuing Dharma. You are more to me than even
life.”
प्रविश्य तु महारण्यं दण्डकारण्यमात्मवान् । ददर्श
रामो दुर्धर्षः तापसाश्रममण्डलम् ॥
दिव्यज्ञानोपपन्नास्ते रामं दृष्ट्वा महर्षयः ।
अभ्यगच्छन्स्तदा प्रीता वैदेहीं च यशस्विनीम् ॥
मङ्गलानि प्रयुञ्जानाः प्रत्यगृह्णन्दृढव्रताः ॥
पुष्पं मूलं फलं सर्वम् आश्रमं च महात्मनः ।
निवेदयित्वा धर्मज्ञाः ते तु प्राञ्जलयोऽब्रुवन् ॥
धर्मपालो जनस्यास्य शरण्यश्च महायशाः । ते वयं भवता
रक्ष्या भवद्विषयवासिनः ॥
नगरस्थो वनस्थो वा त्वं नो राजा जनेश्वरः ।
न्यस्तदन्डा वयं राज्स्न्जितक्रोधा जितेन्द्रियाः ॥
सोऽयं ब्राह्मणभूयिष्ठो वानप्रस्थगणो महान् ।
त्वन्नाथोऽनाथवद्राम राक्षसैर्वध्यते भृशम् ॥
एहि पश्य शरीराणि मुनीनां भावितात्मनाम् । हतानां
राक्षसैर्घोरैः बहूनां बहुधा वने ॥
परा त्वत्तो गतिर्वीर पृथिव्यां नोपपद्यते । परिपालय
नस्सर्वान् राक्षसेभ्यो नृपात्मज ॥
एतच्छ्रुत्वा तु काकुत्स्थः तापसानां तपस्विनाम् ।
इदं प्रोवाच धर्मात्मा सर्वानेव तपस्विनः ॥
भवतामर्थसिद्ध्यर्थं आगतोऽहं यदृच्छया । तस्य मेऽयं
वने वासो भविष्यति महाफलः ॥
तपस्विनां रणे शत्रून् हन्तुमिच्छामि राक्षसान् ।
पश्यन्तु वीर्यमृषयः सभ्रातुर्मे तपोधनाः ॥
ततस्तमिक्ष्वाकुवरौ सन्ततं विविधैर्द्रुमैः । काननं
तौ विविशतुः सीतया सह राघवौ ।
आबध्य च शुभे तूणी चापे चादाय सुस्वनौ ॥ हृद्यया स्निग्धया वाचा
भर्तारमिदमब्रवीत् ॥
अयं धर्मस्सुसूक्ष्मेण विधिना प्राप्यते महान् ।
निवृत्तेन तु शक्योऽयं व्यसनात्कामजादिह ॥
त्रीण्येव व्यसनान्यत्र कामजानि भवन्त्युत ।
मिथ्यावाक्यं परमकं तस्माद्गुरुतरावुभौ । परदाराभिगमनं विना वैरं च रौद्रता ॥
मिथ्यावाक्यं न ते भूतं न भविष्यति राघव ।
कुतोऽभिलाषणं स्त्रीणां परेषां धर्मनाशनम् ॥
तृतीयं यदिदं रौद्रं परप्राणाभिहिंसनम् । निर्वैरं
क्रियते मोहात् तच्च ते समुपस्थितम् ॥
अग्निसंयोगवद्धेतुः शस्त्रसंयोग उच्यते । स्नेहाच्च
बहुमानाच्च स्मारये त्वां न शिक्षये ॥
न कथञ्चन सा कार्या गृहीतधनुषा त्वया । बुद्धिर्वैरं
विना हन्तुं राक्षसान्दण्डकाश्रितान् ।
क्षत्रियाणां तु वीराणां वनेषु निरतात्मनाम् । धनुषा
कार्यमेतावदार्तानामभिरक्षणम् ॥
क्वच शस्त्रं क्वच वनं क्वच क्षात्रं तपः क्वच ।
व्याविद्धमिदमस्माभिः देशधर्मस्तु पूज्यताम् ॥
धर्मादर्थः प्रभवति धर्मात्प्रभवते सुखम् । धर्मेण
लभते सर्वं धर्मसारमिदं जगत् ॥
वाक्यमेतत्तु वैदेह्या व्याहृतं भर्तृभक्तया ।
श्रुत्वा धर्मे स्थितो रामः प्रत्युवाचाथ मैथिलीम् ॥
हितमुक्तं त्वया देवि स्निग्धया सदृशं वचः ।
क्षत्रियैर्धार्यते चापो नार्तशब्दो भवेदिति ॥
मां सीते स्वयमागम्य शरण्याश्शरणं गताः । ते चार्ता दण्डकारण्ये
मुनयस्संशितव्रताः ॥
सर्वैरेतैस्समागम्य वागियं समुदाहृता । रक्ष नस्त्वं
सह भ्रात्रा त्वन्नाथा हि वयं वने ॥
मया चैतद्वचश्श्रुत्वा कार्त्स्न्येन परिपालनम् ।
ऋषीणां दण्डकारण्ये संश्रुतं जनकात्मजे ॥
संश्रुत्य च न शक्ष्यामि जीवमानः प्रतिश्रवम् ।
मुनीनामन्यथा कर्तुं सत्यमिष्टं हि मे सदा ॥
अप्यहं जीवितं जह्यां त्वां वा सीते सलक्ष्मणाम् । न
तु प्रतिज्ञां संश्रुत्य ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः ॥
तदवश्यं मया कार्यं ऋषीणां परिपालनम् । अनुक्तेनापि
वैदेहि प्रतिज्ञाय तु किं पुनः ॥
मम स्नेहाच्च सौहार्दात् इदमुक्तंत्वयाऽनघे ।
सधर्मचारिणी मे त्वं प्राणेभ्योऽपि गरीयसी ॥
30. After meeting Agastya and Jatayu, Rama settles down at
Panchavati
तौ विविधान् शैलप्रस्थान्वनानि च विविधा रम्या नदीश्च सीतया सह पश्यमानौ जग्मतुः ।
Those two went along with Sita, seeing various hills and
forests, and various delightful rivers.
तथा मुनीनामाश्रमेषु वै संवसतः रमतश्च
आनुकूल्येन दश सवत्सरा ययुः ।
Ten years passed by comfortably, as he lived and enjoyed in
those hermitages of Munis.
अगस्त्यं आश्रमपदं प्रविश्य सूर्यवर्चसम् अभिवाद्य तु स धर्मात्मा रामः कृताञ्जलिः तस्थौ ।
Having entered the hermitage of Agastya, Rama the righteous
bowed to him and stood with folded hands
धर्मज्ञो मुनिपुङ्गवः प्रथमं च उपविश्य अथ
आसीनं प्राञ्जलिं धर्मकोविदम् रामं उवाच ।
The righteous and e minent sage sitting first spoke to
Rāma, versed in Dharma and seated with folded hands.
“पूजनीयश्च मान्यश्च भवान् प्रियातिथिः प्राप्तः । इदं दिव्यं
हेमरत्नविभूषितम् महच्चापं जयाय वज्रधरो वज्रं यथा प्रतिगृह्णीष्व ।
You, deserving of worship and respect, are come as a dear guest.
Take this divine, great bow decorated with gold and jewels for victory like
Indra wields Vajrayudha.
तात इतो द्वियोजने बहुमूलफलोदकः बहुमृगश्श्रीमान्
पञ्चवट्यभिविश्रुतः देशः । तत्र गत्वाश्रमपदं कृत्वा सौमित्रिणा सह पितुर्वाक्यं
यथोक्तमनुपालयन् त्वं रंस्यसे ।
Child, two yojanas from here, there is a beautiful place
known well as Panchavaṭi, with plenty of roots, fruits and water, and many
animals. Going there and building a hermitage,
you will enjoy with the son of Sumitra, fulfilling your father’s word in a
fitting manner.
काकुत्स्थ तीर्णप्रतिज्ञः सुखं राज्ये निवत्स्यसि ।
O Kakutstha, after completing the vow, you will live happily
in the kingdom.
अगस्त्येन एवमुक्तस्तु रामस्सौमित्रिणा सह
सत्यवादिनम् तमृषिं सत्कृत्य आमन्त्रयामास ।
Thus told by Agastya, Rāma, along with the son of Sumita,
honoured and took leave of that truth-speaking sage.
अथ पञ्चवटीं गच्छन् रघुनन्दनः अन्तरा महाकायं
भीमपराक्रमम् गृध्रं आससाद ।
स राघवः तं पितृसखं बुद्ध्वा पूजयामास ।
Then going to Panchavati, the delighter of Raghus met on
the way a gigantic eagle of formidable prowess. Raghava, knowing him to be a
friend of his father, honoured him.
अथ स तस्य अव्यग्रं कुलं नाम च पप्रच्छ ।
Then he asked gently about his name and family.
द्विजस्तस्मै कुलमात्मानमेव च आचचक्षे जटायुरिति मां विद्धि
श्येनीपुत्रमरिन्दम ।
The bird told him about himself and his family, ‘Know me as
Jatayu, the son of Shyeni, o vanquisher of foes.’
ततः पञ्चवटीं गत्वा रामस्सौमित्रिमब्रवीत् ॥
Then reaching Panchavati, Rama told Soumitri:
“सौम्य अयं देशः समः श्रीमान् पुष्पितैः तरुभिर्वृतः ।
इह आश्रमपदं यथावत् कर्तुमर्हसि ।
O gentle one, this place is even, bountiful, and abounds in
flowers and trees. You may construct the hermitage here as proper.
सौमित्रे इयं गोदावरी रम्या चक्रवाकोपशोभिता । इह
एतेन पक्षिणा सार्धं वत्स्याम ।
Soumitri, this Godavari is pleasing and adorned by chakravakas.
I will live here with this bird.
रामेण एवमुक्तस्तु परवीरहा सुमहाबलः लक्ष्मणः अचिरेण भ्रातुः
आश्रमं चकार ।
Thus told by Rama, Lakshmaṇa, of immense strength and
destroyer of enemy soldiers, built a hermitage for his brother before long.
स वशी राघवः तं कृतं सौम्यं आश्रमं दृष्ट्वा सीतया सह
पर्णशालायां सुसुखं न्यवसत् ।
That attractive Raghava, seeing it erected pleasingly, lived
in the hermitage happily with Sita.
तौ पश्यमानौ विविधान् शैलप्रस्थान्वनानि च । नदीश्च
विविधा रम्या जग्मतुस्सीतया सह ॥
तथा संवसतस्तस्य मुनीनामाश्रमेषु वै ।
रमतश्चानुकूल्येन ययुस्संवत्सरा दश ॥
स प्रविश्याऽश्रमपदं अगस्त्यं सूर्यवर्चसम् ।
अभिवाद्य तु धर्मात्मा तस्थौ रामः कृताञ्जलिः ॥
प्रथमं चोपविश्याथ धर्मज्ञो मुनिपुङ्गवः । उवाच
राममासीनं प्राञ्जलिं धर्मकोविदम् ॥
पूजनीयश्च मान्यश्च भवान् प्राप्तः प्रियातिथिः । इदं दिव्यं महच्चापं
हेमरत्नविभूषितम् ।
जयाय प्रतिगृह्णीष्व वज्रं वज्रधरो यथा ॥
इतो द्वियोजने तात बहुमूलफलोदकः । देशो
बहुमृगश्श्रीमान् पञ्चवट्यभिविश्रुतः ॥
तत्र गत्वाश्रमपदं कृत्वा सौमित्रिणा सह । रंस्यसे
त्वं पितुर्वाक्यं यथोक्तमनुपालयन् ॥
तीर्णप्रतिज्ञः काकुत्स्थ सुखं राज्ये निवत्स्यसि ॥
अगस्त्येनैवमुक्तस्तु रामस्सौमित्रिणा सह ।
सत्कृत्यामन्त्रयामास तमृषिं सत्यवादिनम् ॥
अथ पञ्चवटीं गच्छन् अन्तरा रघुनन्दनः । आससाद महाकायं
गृध्रं भीमपराक्रमम् ॥
स तं पितृसखं बुद्ध्वा पूजयामास राघवः ॥ स तस्य कुलमव्यग्रं अथ
पप्रच्छ नाम च ॥
आचचक्षे द्विजस्तस्मै कुलमात्मानमेव च । जटायुरिति
मां विद्धि श्येनीपुत्रमरिन्दम ॥
ततः पञ्चवटीं गत्वा रामस्सौमित्रिमब्रवीत् ॥ अयं देशः समः श्रीमान् पुष्पितैस्तरुभिर्वृतः । इहाऽश्रमपदं
सौम्य यथावत्कर्तुमर्हसि ॥
इयं गोदावरी रम्या चक्रवाकोपशोभिता । इह वत्स्याम
सौमित्रे सार्धमेतेन पक्षिणा ॥
एवमुक्तस्तु रामेण लक्ष्मणः परवीरहा । अचिरेणाऽश्रमं
भ्रातुः चकार सुमहाबलः ॥
स तं दृष्ट्वा कृतं सौम्यं आश्रमं सीतया सह । राघवः
पर्णशालायां न्यवसत्सुसुखं वशी ॥
31. Surpanakha: Annihilation of the Rakshasas in Dandaka
यदृच्छया तं देशं काचित् राक्षसी अजगाम ।
To that place, a demoness came by chance.
इन्दीवरश्यामं प्रियं रामं अप्रियदर्शना
शरीरजसमाविष्टा राक्षसी वाक्यमब्रवीत् ।
The unsightly demoness, impelled by carnal desire,
addressed lovable Rama, dark like a blue lotus.
“जटी तापसरूपेण सभार्यः शरचापधृत् त्वं कथं राक्षससेवितं
इमं देशं आगतः ।
How did you come to this place inhabited by demons with
wife in the form of an ascetic wearing matted locks and bearing bow and arrows?
अहं शूर्पणखा नाम कामरूपिणी राक्षसी । चिराय मे
भर्ता भव । तव च इयं न सदृशी ।
I am Surpanakha by name, a demoness who can assume any form
at will. Be my husband for long. This one is not becoming of you.
अहमेवानुरूपा ते । भार्यारूपेण मां पश्य ।
I am only suited to you. See me in the form of your wife.
तव पश्यतः अद्य इमां मानुषीम् भक्षयिष्यामि । त्वया
सह निस्सपत्ना
यथासुखम् चरिष्यामि ।
I will eat away this mortal woman as you watch. I will move
about with you happily without a co-wife.
पुरुषव्याघ्र इमां विरूपामसतीम् अतिमत्तां महोदरीम्
राक्षसीं विरूपयितुमर्हसि । इत्युक्तो क्रुद्धो महाबलः लक्ष्मणः रामस्य पार्श्वतः
खङ्गं उद्धृत्य तस्याः कर्णनासं चिच्छेद ।
‘O tiger among men, you must disfigure this ugly, unchaste,
haughty and pot-bellied demoness.’ Thus told, angry Lakshmaṇa of immense
strength, by the side of Rama pulled out the sword and cut off her nose and
ears.
क्रोधसन्तप्तः राक्षसः खरः भगिनीं पप्रच्छ ।
व्यक्तमाख्याहि केन त्वम् एवं रूपा विरूपिता ।
Enraged Khara asked his sister, “Tell me clearly by whom
you have been disfigured like
this.
कः कृष्णसर्पमासीनं आशीविषमनागसम् अभिसमापन्नम् लीलया
अङ्गुल्यग्रेण तुदति ।
Who teases playfully with the tip f his finger the black
serpent that is venomous, lying near, and causing no harm?
कण्ठे कालपाशं समासज्य मोहान्न बुध्यते ।
Who, tying the death-noose round his neck, des not know it
because of infatuation?”
इति विशेषतः क्रुद्धस्य भ्रातुर्वचश्श्रुत्वा च ततः शूर्पणखा सबाष्प इदं
वाक्यं अब्रवीत् ।
Then, on hearing those words of her brother who was
incensed specially, Ṡūrpaṇakhā said these words tearfully:
“तरुणौ रूपसम्पन्नौ सुकुमारौ महाबलौ दशरथस्य पुत्रौ भ्रातरौ
रामलक्ष्मणौ आस्तां ।
There are two sons
to Dasaratha, two tender brothers, Rama and Lakshmana, , endowed with youth,
good form, and great strength.
तत्र तयोर्मध्ये तरुणी रूपसम्पन्ना सर्वाभरणभूषिता
सुमध्यमा नारी मया दृष्टा ।
There, in their midst, a youthful lady gifter with good
form, adorned with ornaments fully and of shapely hips, was seen by me.
ताभ्यामुभाभ्यां सम्भूय प्रमदां तां अधिकृत्य यथा अनाथा असती तथा
इमामवस्थां अहं नीता ।
I have been brought to this state though I am a wanton one
without a protector by both of them together, on account of that haughty woman.
अनृजुवृत्तायाः तस्याः रणमूर्धनि हतयोः तयोश्च सफेनं रुधिरं अहं
पातुमिच्छामि ।
I want to drink the foaming blood of that woman of unchaste
conduct and of those two killed in battle.
आश्रममागम्य अवष्टब्धधनुं क्रुद्धं रिपुघातिनं च रामं पुरस्सरैः सह खरः
ददर्श ।
Arriving at the hermitage with his retinue, Khara saw angry
Rāma the killer of enemies, holding his bow.
ततः क्रुद्धाः सर्वे निशाचराः भीमधन्वानं दुर्जयं तं
रामं नानाविधैः शस्स्रैः अभ्यवर्षन्त ।
Then, all the angry Rakshasas rained down various kinds of
weapons on Rama, the unconquerable with a terrible bow.
रामस्य पुनस्तेषां रक्षसां च तत् युद्धं अद्भुतं
महाघोरं तुमुलं रोमहर्षणम् बभूव ।
That battle between Rama and those Rakshasas became wonderful,
very gory, tumultuous and hair-raising.
अर्धाधिकमुहूर्तेन रामेण भीमकर्मणाम् खरदूषणमुख्यानां रक्षसां चतुर्दशसहस्राणि
महाहवे निशितैश्शरैः निहतानि ।
In one muhurta and a half, fourteen thousand Rakshasas
headed by Khara and Dushana, of terrible deeds were killed in the great battle
by sharp arrows.
ततः तु विजयी महर्षिभिः पूज्यमानो
वीरो रामः आश्रमं प्रविवेश लक्ष्मणेन अभिपूजितः ।
Then, the valiant and victorious Rāma, honoured by the great
sages, entered the hermitage and was saluted by Lakshmaṇa.
तं देशं राक्षसी काचित् अजगाम यदृच्छया । राममिन्दीवरश्यामं
प्रियमप्रियदर्शना । शरीरजसमाविष्टा राक्षसी वाक्यमब्रवीत् ॥
जटी तापसरूपेण सभार्यश्शरचापधृत् । आगतस्त्वमिमं देशं कथं
राक्षससेवितम् ॥
अहं शूर्पणखा नाम राक्षसी कामरूपिणी । चिराय भव
मे भर्ता न चेयं सदृशी तव ॥
अहमेवानुरूपा ते भार्या रूपेण पश्य माम् ॥
अद्येमां भक्षयिष्यामि पश्यतस्तव मानुषीम् । त्वया सह चरिष्यामि निस्सपत्ना यथासुखम् ॥
इमां विरूपामसतीम् अतिमत्तां महोदरीम् । राक्षसीं
पुरुषव्याघ्र विरूपयितुमर्हसि ॥
इत्युक्तो लक्ष्मणस्तस्याः क्रुद्धो रामस्य पार्श्वतः
। उद्धृत्य खङ्गं चिच्छेद कर्णनासं महाबलः ॥
भगिनीं क्रोधसन्तप्तः खरः पप्रच्छ राक्षसः ।
व्यक्तमाख्याहि केन त्वम् एवं रूपा विरूपिता ॥
कः कृष्णसर्पमासीनं आशीविषमनागसम् । तुदत्यभिसमापन्नम्
अङ्गुल्यग्रेण लीलया ॥
कालपाशं समासज्य कण्ठे मोहान्न बुध्यते ॥
इति भ्रातुर्वचश्श्रुत्वा क्रुद्धस्य च विशेषतः ।
ततश्शूर्पणखा वाक्यं सबाष्पमिदमब्रवीत् ॥
तरुणौ रूपसम्पन्नौ सुकुमारौ महाबलौ । पुत्रौ
दशरथस्यास्तां भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ॥
तरुणी रूपसम्पन्ना सर्वाभरणभूषिता । दृष्टा तत्र मया
नारी तयोर्मध्ये
सुमध्यमा ॥
ताभ्यामुभाभ्यां सम्भूय प्रमदामधिकृत्य ताम् ।
इमामवस्थां नीताऽहं यथाऽनाथाऽसती तथा ॥
तस्याश्चानृजुवृत्तायाः तयोश्च हतयोरहम् । सफेनं
पातुमिच्छामि रुधिरं रणमूर्धनि ॥
अवष्टब्धधनुं रामं क्रुद्धं च रिपुघातिनम् ।
ददर्शाऽश्रममागम्य खरस्सह पुरस्सरैः ॥
ततस्तं भीमधन्वानं क्रुद्धाः सर्वे निशाचराः । रामं
नानाविधैः शस्स्रैःअभ्यवर्षन्त दुर्जयम् ॥
तद्बभूवाद्भुतं युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् । रामस्य च
महाघोरं पुनस्तेषां च रक्षसाम् ॥
अर्धाधिकमुहूर्तेन रामेण निशितैश्शरैः ।
चतुर्दशसहस्राणिरक्षसां भीमकर्मणाम् ।
खरदूषणमुख्यानां निहतानि महाहवे ॥
ततो रामस्तु विजयी पूज्यमानो महर्षिभिः ।
प्रविवेशाश्रमं वीरो लक्ष्मणेनाभिपूजितः ॥
32. Ravana
रामस्य दुष्करं कर्म दृष्ट्वा ततः परमोद्विग्ना
शूर्पणखा रावणपालिताम् लङ्कां जगाम ।
After having seen the difficult feat of Rama, highly agitated
Surpanakha went to Laṅkā protected by Rāvaṇa.
भयविह्वला सङ्क्रुद्धा राक्षसी शत्रुहन्तारं रावणं
अमात्यमध्ये परुषं वाक्यमब्रवीत् ।
Agitated by fear and highly enrages, the demoness spoke to
Ravana, the killer of foes, in the midst of ministers.
“प्रजाः ग्राम्येषु भोगेषु सक्तं कामवृत्तं लुब्धं
महीपतिम् श्मशानाग्निमिव न बहुमन्यन्ते ।
People do not value much a king who is indulging in carnal
pleasures, does what he likes and is miserly, like the fire in a cremation
ground.
जनस्थाने स्वजनं तु हतं यो नावबुद्ध्यसे
त्वां अयुक्तचारं प्राकृतैस्सचिवैर्वृतम् मन्ये ।
It is clear that you do not have good agents and are
surrounded by ordinary ministers, because you are not even aware of the
destruction of your own people in Janasthāna.
एकेन रामेण क्रूरकर्मणाम् रक्षसां चतुर्दश सहस्राणि
खरश्च सहदूषणः हतानि ।
Fourteen thousand demons of cruel deeds including Khara and
Dūshaṇa were killed by a solitary Rāma.
ऋषीणामभयं दत्तं दण्डकाः कृतक्षेमाश्च ।
The sages were given refuge and Dandaka was made safe.
ततः रावणः शूर्पणखां क्रुद्धां परिपप्रच्छ “कश्च रामः
कथंवीर्यः येन राक्षसाः निहता ।
Then, Ravana asked the angry Surpanakha, ‘Whi is Rama? What
is his prowess, by whom the demons were killed?”
ततो रामं यथातत्वम् आख्यातुमुपचक्रमे ।
Then she started to describe Rama actually.
रामो दशरथात्मजः कन्दर्पसमरूपश्च । अस्य भ्राता च
महातेजा लक्ष्मणो नाम वीर्यवान् ।
Rama is the son of Dasaratha, of beauty equal to Cupid. His
brother Lakshmana is of great effulgence and valour.
रामस्य तु नित्यं प्रिया भर्तुः
प्रियहिते रता तनुमध्यमा वरारोहा वैदेही सीता नाम ।
To Rama is ever dear is onse called Sita from Videha, of
beautiful hips and slim waist, constantly devoted to the welfare of her
husband.
तवानुरूपा भार्या स्यात् त्वं च तस्यास्तथा पतिः । तव
भार्यार्थे च वराननाम् आनेतुम् उद्यताहं ।
महाभुज क्रूरेण लक्ष्मणेन विरूपितास्मि ।
She will be a fit wife for you and you will be her
corresponding husband. I tried to bring that pretty-faced one to be you wife. O
you of great arms, I was disfigured by the cruel Lakshmaṇa.
यदि तस्यां भार्यार्थे तव अभिप्रायो जायते
विज्ञायेहात्मशक्तिं च अबला बलात् ह्रियतां ।
If you have an idea of her as your wife, consider your
prowess and may the woman be abducted by force.”
ततश्शूर्पणखा दृष्ट्वा कर्म रामस्य दुष्करम् । जगाम
परमोद्विग्ना लङ्कां रावणपालिताम् ॥
रावणं शत्रुहन्तारं राक्षसी भयविह्वला ।अमात्यमध्ये
सङ्क्रुद्धा परुषं वाक्यमब्रवीत् ॥
सक्तं ग्राम्येषु भोगेषु कामवृत्तं महीपतिम् । लुब्धं
न बहुमन्यन्ते
श्मशानाग्निमिव प्रजाः ॥
अयुक्तचारं मन्ये त्वां प्राकृतैस्सचिवैर्वृतम् ।
स्वजनं तु जनस्थाने हतं यो नावबुद्ध्यसे ॥
चतुर्दश सहस्राणि रक्षसां क्रूरकर्मणाम् । हतान्येकेन
रामेण खरश्च सहदूषणः ॥
ऋषीणामभयं दत्तं कृतक्षेमाश्च दण्डकाः ॥
ततश्शूर्पणखां क्रुद्धां परिपप्रच्छ रावणः । कश्च
रामः कथंवीर्यः निहता येन राक्षसाः॥
ततो रामं यथातत्वम् आख्यातुमुपचक्रमे ॥
कन्दर्पसमरूपश्च रामो दशरथात्मजः । भ्राता चास्य
महातेजा लक्ष्मणो नाम वीर्यवान् ॥
रामस्य तु प्रिया नित्यं भर्तुः
प्रियहिते रता । सीता नाम वरारोहा वैदेही तनुमध्यमा ॥
तवानुरूपा भार्या स्यात् त्वं च तस्यास्तथा पतिः ।
भार्यार्थे च तवानेतुम् उद्यताहं वराननाम् ।
विरूपितास्मि क्रूरेण लक्ष्मणेन महाभुज ॥
यदि तस्यामभिप्रायो भार्यार्थे तव जायते ।
विज्ञायेहात्मशक्तिं च ह्रियतामबला बलात् ॥
33. Maricha
ततः तत् रोमहर्षणम् शूर्पणखावाक्यं श्रुत्वा
सचिवानभ्यनुज्ञाय आत्मनः निश्चय कृत्वा नियताहारं मारीचं नाम राक्षसम् ददर्श ।
Then, having heard the hair-raising words of Surpanakha,
after informing the ministers and making up his mind, he saw the rakshasa named
Marichs who was on frugal diet.
मारीचेनार्चितो वाक्यकोविदः वाक्यम् अब्रवीत् ।
Greeted by Maricha, the articulate (Ravana) said:
“तात मारीच भाषतः मम वचनं श्रूयतां ।
आर्तोऽस्मि । आर्तस्य मम च भवान्हि परमा गतिः ।
Māricha, my dear, may you hear the words as I speak. I am
in distress. You are the supreme refuge for me in distress.
जानीषे त्वं जनस्थाने यथा भ्राता खरो मम । दूषणश्च
महाबाहुः स्वसा शूर्पणखा च मे ।
You know that in Janasthana, like my brother, Khara, the
great-shouldered Dushana and my sister Surpanakha live.
ते त्विदानीं जनस्थाने वसमाना महाबलाः । सङ्गताः
परमायत्ता रामेण सह संयुगे ।
They, the mighty and well-equipped, living in Janasthana,
came recently into conflict with Rama in battle.
तेन सञ्जातरोषेण रामेण रणमूर्धनि परुषं किञ्चित्
अनुक्त्वा धनुः शरैर्व्यापारितं ।
By that Rāma, who was angered without having been spoken to
anything harsh, the bow was engaged with arrows.
उग्रतेजसां रक्षसां चतुर्दश सहस्राणि तीक्ष्णैः शरैः
निहतानि । दण्डकाः निर्भया कृताः ।
Fourteen thousands of the most ferocious Rākshasas were
killed by sharp arrows.. Dandakas have been made free from fear.
क्षत्रियपांसनः स रामः तस्य सैन्यस्य
हन्ता येन वैरं विना अरण्ये केवलम् सत्वमाश्रित्य मे भगिनी कर्णनासापहरणात् विरूपिता ।
That Rama is a disgrace to Kshatriyas, who was the
destroyer of that army and by whom, depending solely on his strength, without
any enmity, my sister was disfigured in the forest by mutilation of the ear and
nose.
सुरसुतोपमाम् तस्य भार्यां सीतां जनस्थानात् विक्रम्य
आनयिष्यामि । तत्र मे सहायः भव ।i
I will abduct, from Janasthana by force, his wife, Sita,
equal to the daughter of a deva. Render me help there.
निशाचर उपायज्ञो महान्शूरः सर्वमायाविशारदः । एतदर्थं
त्वत्समीपं अहं प्राप्तः ।
O Rakshasa, you are a knower of means, a great hero, and
adept in all deeds od deceit. I have approached you for this purpose.”
राक्षसेन्द्रस्य तत् वाक्यं श्रुत्वा वाक्यविशारदः
महाप्राज्ञो मारीचो राक्षसेश्वरम् प्रत्युवाच ।
Hearing those words of the lord of Rākshasas, Māricha,
greatly wise and articulate, replied to the king of Rākshasas:
“राजन् पुरुषा सततं प्रियवादिनः सुलभाः । अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च
दुर्लभः ।
O king, it is easy to find people who always talk sweetly.
But it is difficult to find one who speaks, or listens to, what is good though
not pleasing.
अयुक्तचारश्चपलो महावीर्यं गुणोन्नतम् महेन्द्रवरुणोपमम्
रामं नूनं न बुध्यसे ।
Certainly, fickle and not connected with spies, you do not
know Rāma, of great valour, lofty in character and equal to the great Indra and
Varuṇa.
रामो विग्रहवान् धर्मः साधुस्सत्यपराक्रमः देवानां
मघवानिव सर्वस्य लोकस्य राजा ।
Rāma is indeed Dharma embodied, nobe and of true valour. He
is the king of all worlds like Indra is of all the Dēvas.
त्वं स्वेन तेजसा रक्षितां तस्य वैदेहीं हर्तुं
विवस्वतः प्रसभं प्रभामिव कथं इच्छसि ।
How do you desire to abduct Vaidēhi who is protected by his
effulgence like snatching sunlight away from sun?
परदाराभिमर्शात्तु अन्यत् महत् पापतरं न ।
There is no sin worse than carnal knowledge of another’s
wife.
राजन् प्रमदानां सहस्राणि तव परिग्रहः । राक्षस
स्वदारनिरतः भव स्वकुलं रक्ष ।
O King, you have thousands of damsels as your wives.
Rakshasa, engage with your wives and protect your race.
रकारादीनि नामानि त्रासं मे संजनयन्ति । अहं तस्य
प्रभावज्ञो । तेन युद्धं ते न क्षमम् ।
Names beginning with ‘ra’ generate fear in me. I know his
glory. War with him is not proper for you.
यदि शूर्पणखाहेतोः जनस्थानगतः खरः पूर्वं अतिवृत्तो
रामेणाक्लिष्टकर्मणा हतः अत्र यथातत्त्वं ब्रूहि रामस्य व्यतिक्रमः कः।
If Khara, who was at Janasthāna, having first attacked on
account of Surpanakha, was killed by
Rama, to whom great deeds come easily, tell me honestly what Rāma’s fault is in
this.”
पथ्यहितवक्तारं तं मारीचं कालचोदितः राक्षसाधिपः
अयुक्तं परुषं वाक्यम् अब्रवीत् ।
Impelled by destiny, the lord of Rākshasas spoke unbecoming
harsh words to Māricha, who advised what was proper and good.
“मारीच एवं मे निश्चिता बुद्धिः हृदि
वर्तते । सा सुरासुरैः इन्द्रैरपि व्यावर्तयितुं न शक्या ।
O Māricha, this determined thought is set in my heart. It
is not possible to alter it even by the gods and demons and Indras.
अप्रतिकूलं मृदुपूर्वं हितं शुभम् उपचारेण युक्तं च
वाक्यं तु वसुधाधिपः वक्तव्यः ।
मोहमास्थितः केवलं त्वं तु धर्ममविज्ञाय अभ्यागतं मां दौरात्म्यात् परुषं
वक्तुमिच्छसि ।
A king should only be spoken to in a compliant tone,
gently, what is good and auspicious and couched in respect. But, out of folly,
not knowing Dharma, you want to talk harshly to me who has approached you, out
of wickedness.
राक्षस गुणदोषौ क्षमं चात्मनि न पृच्छामि । अमितविक्रम
तव चैतावत् संप्रति मयोक्तं ।
अस्मिंस्तु महाकृत्ये त्वं साहाय्यं कर्तुमर्हसि ।
O Rākshasa, I do not ask you merits or demerits, or
propriety. O you of immeasurable valour, I have spoken to you thus far. You
ought to render me help in this great endeavor.
सौवर्णस्त्वं मृगो भूत्वा सीतायाः प्रमुखे चर । क्षिप्रं आनय एनं इति मैथिली रामं
वक्ष्यति ।
काकुत्स्थे अपक्रान्ते तु दूरं यात्वा अपि हा सीते
लक्ष्मणेत्येवं रामवाक्यानुरूपकम् उदाहर ।
Becoming a golden deer, roam in front of Sita. Maithili
will ask Rama, ‘Bring this quickly to me.’ Once Kākutstha has left her, go far
and cry, mimicking Rāma’s voice, ‘Ha Sitā,
Ha Lakshmaṇa.’
मारीच न करोषि चेत् त्वा अहमद्य वै हन्मि । राज्ञो हि
प्रतिकूलस्थो जातु न सुखमेधते ।
O Māricha, if you do not do this, I will kill you now
itself. Verily, with the king on the adverse side, one does not attain any
good.”
ततश्शूर्पणखावाक्यं तच्छ्रुत्वा रोमहर्षणम् ।
सचिवानभ्यनुज्ञाय कृत्वा निश्चयमात्मनः ।
ददर्श नियताहारं मारीचं नाम राक्षसम् ॥ मारीचेनार्चितो वाक्यम्
अब्रवीद्वाक्यकोविदः ॥
मारीच श्रूयतां तात वचनं मम भाषतः । आर्तोऽस्मि मम
चार्तस्य भवान्हि परमा गतिः ॥
जानीषे त्वं जनस्थाने यथा भ्राता खरो मम । दूषणश्च
महाबाहुः स्वसा शूर्पणखा च मे ॥
ते त्विदानीं जनस्थाने वसमाना महाबलाः । सङ्गताः
परमायत्ता रामेण सह संयुगे ॥
तेन सञ्जातरोषेण रामेण रणमूर्धनि । अनुक्त्वा परुषं
किञ्चित् शरैर्व्यापारितं धनुः ॥
चतुर्दश सहस्राणि रक्षसामुग्रतेजसाम् । निहतानि
शरैस्तीक्ष्णैः निर्भया दण्डकाः कृताः ॥
स हन्ता तस्य सैन्यस्य रामः क्षत्रियपांसनः । येन वैरं
विनाऽरण्ये सत्वमाश्रित्य केवलम् ।
कर्णनासापहरणात् भगिनी मे विरूपिता ॥
तस्यभार्यां जनस्थानात् सीतां सुरसुतोपमाम् ।
आनयिष्यामि विक्रम्य सहायस्तत्र मे भव ॥
उपायज्ञो महान्शूरः सर्वमायाविशारदः । एतदर्थमहं
प्राप्तः त्वत्समीपं निशाचर ॥
तच्छृत्वा राक्षसेन्द्रस्य वाक्यं वाक्यविशारदः ।
प्रत्युवाच महाप्राज्ञो मारीचो राक्षसेश्वरम् ॥
सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः । अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च
दुर्लभः ॥
न नूनं बुध्यसे रामं महावीर्यं गुणोन्नतम् ।
अयुक्तचारश्चपलो महेन्द्रवरुणोपमम् ॥
रामो विग्रहवान् धर्मः साधुस्सत्यपराक्रमः । राजा
सर्वस्य लोकस्य देवानां मघवानिव ॥
कथं त्वं तस्य वैदेहीं रक्षितां स्वेन तेजसा । इच्छसि
प्रसभं हर्तुं प्रभामिव विवस्वतः ॥
परदाराभिमर्शात्तु नान्यत्पापतरं महत् ॥
प्रमदानां सहस्राणि तव राजन्परिग्रहः । भव
स्वदारनिरतः स्वकुलं रक्ष राक्षस ॥
रकारादीनि नामानि त्रासं संजनयन्ति मे । अहं तस्य प्रभावज्ञो न
युद्धं तेन ते क्षमम् ॥
यदि शूर्पणखाहेतोः जनस्थानगतः खरः । अतिवृत्तो हतः पूर्वं
रामेणाक्लिष्टकर्मणा ।
अत्र ब्रूहि यथातत्त्वं को रामस्य व्यतिक्रमः ॥
तं पथ्यहितवक्तारं मारीचं राक्षसाधिपः ।
अब्रवीत्परुषं वाक्यम् अयुक्तं कालचोदितः ॥
एवं मे निश्चिता बुद्धिः हृ दि मारीच वर्तते । न व्यावर्तयितुं शक्या सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ॥
वाक्यमप्रतिकूलं तु मृदुपूर्वं हितं शुभम् । उपचारेण
युक्तं च वक्तव्यो वसुधाधिपः ॥
त्वं तु धर्ममविज्ञाय केवलं मोहमास्थितः । अभ्यागतं मां
दौरात्म्यात् परुषं वक्तुमिच्छसि ॥
गुणदोषौ न पृच्छामि क्षमं चात्मनि राक्षस
। मयोक्तं तव चैतावत् संप्रत्यमितविक्रम ।
अस्मिंस्तु त्वं महाकृत्ये साहाय्यं कर्तुमर्हसि ॥
सौवर्णस्त्वं मृगो भूत्वा सीतायाः प्रमुखे चर । आनयैनमिति क्षिप्रं
रामं वक्ष्यति मैथिली ॥
अपक्रान्ते तु काकुत्स्थे दूरं
यात्वाप्युदाहर । हा सीते लक्ष्मणेत्येवं रामवाक्यानुरूपकम् ॥
न चेत्करोषि मारीच हन्मि त्वामहमद्य वै ।
राज्ञो हि प्रतिकूलस्थो न जातु सुखमेधते ॥
34. Golden Deer
तदा रावणवचश्श्रुत्वा स राक्षसः मारीचः मृगो भूत्वा रामस्य
आश्रमद्वारि विचचार ह ।
Then, hearing the words of Rāvaṇa, Māricha, the Rākshasa,
took becoming a deer, roamed about near the door of Rāma’s hermitage.
कुसुमान्यपचिन्वती सा सुश्रोणी
हेमराजतवर्णाभ्याम् पार्श्वाभ्यामुपशोभितम् तं सम्प्रेक्ष्य भर्तारमपि सायुधम् लक्ष्मणं चापि चक्रन्द ।
Seeing him shining on both sides with the hues of gold and
silver, while plucking flowers, Sita of shapely hips, called out to her husband
and also to the armed Lakshmaṇa.
तया आहूतौ नरव्याघ्रौ तदा मृगम् ददृशतुः । तं
दृष्ट्वा शङ्कमानस्तु लक्ष्मणो राम वाक्यं
अब्रवीत् ।
Called by her, the tigers of men saw the deer. Seeing him,
the suspicious Lakshmana said these words to Rama:
“जगतीनाथ राघव तं राक्षसं मारीचं एव एनं मृगम् अहं मन्ये
। ह्येवंविधो रत्नविचित्रो मृगो जगत्यां नास्ति । मायैषा हि न संशयः ।
O lord of the world, Raghava, I think this deer to be that
demon Maricha only. There is no deer in the world of this type marvelous like
jewels. It is only an illusion, no doubt.
एवं ब्रुवाणं काकुत्स्थम् प्रतिवार्य चर्मणा हृतचेतना संहृष्टा
शुचिस्मिता सीता उवाच ।
Cutting short Lakshmana who was saying thus, Sitā smilng handsomely
and well pleased, captivated by the skin (of the deer), said:
“महाबाहो एनं आनय । क्रीडार्थं नो भविष्यति ।
O you of mighty arm, please bring this. It will be good for
us to play with.
समाप्तवनवासानाम् पुनः राज्यस्थानां च नः अन्तःपुरविभूषार्थो एष मृग भविष्यति ।
To us becoming again dwellers in the kingdom having completed
the exile, this deer will become an ornament of our inner quarters.
प्रभो आर्यपुत्रस्य भरतस्य मम श्वश्रूणां च इदं मृगरूपं व्यक्तम्
विस्मयं जनयिष्यति ।O lord, this deer-form will certainly create wonderment
for the noble son, Bharata, the mothers-in-law and also for me.”
तेन रूपेण लोभितः सीतया च प्रचोदितः हृष्टो राघवो भ्रातरं
लक्ष्मणं वचः उवाच ।
Allured by its form and spurred by Sita, delighted Rāghava
spoke these words to his brother Lakshmaṇa:
“लक्ष्मण वैदेह्याः इमाम् मृगगतां स्पृहां पश्य ।
नामाभिरूप्यो असौ मृगः कस्य मनो न लोभये ।
Lakshmana, look at the desire of mind drawn to this deer.
Whose mind will not this beautiful deer allure?
सौमित्रे इह त्वं संनद्दो यन्त्रितो भव ।
द्रुतम् मृगमानयितुं यावद्गच्छामि मैथिलीम् रक्ष ।
Son of Sumitra, be here armed and alert. Protect Sita when
I am away to bring the deer quickly.”
रघुनन्दनः तथा तु तं भ्रातरं समादिश्य
बद्धासिर्धनुरादाय यतो मृगः प्रदुद्राव ।
The delight of Raghus, having thus detailed his brother,
with bucled sword and taking his bow, doubled up where the deer was.
दर्शनादर्शनादेवम् सो मृगतां गतः मारीचः राघवम् अस्य
आश्रमस्य सुदूरं अपाकर्षत ।
Māricha, who has taken the form of a deer, took Raghava far
from the hermitage, now showing and now disappearing.
दृष्ट्वा महातेजाः रामो तं हन्तुं कृतनिश्चयः
ज्वलितं दीप्तम् ब्रह्मविनिर्मितम् अस्त्रं मुमोच ।
Seeing this and making up is mind to kill him, Rama of
great effulgence released a shining Brahmastra.
अथ स शरातुरः तालमात्रं उत्प्लुत्य न्यपतत् ॥
Then, afflicted by the weapon, he rose to the height of a
palm tree and fell.
म्रियमाणस्तु मारीचो च ततः राघवस्य सदृशं हा सीते
लक्ष्मणेति च स्वरम् इह चकार ।
While dying, Maricha cried in a voice like Raghava’s as ‘Ha
Lakshmana, Ha Sita.’
वने तं भर्तुः सदृशं आर्तस्वरं विज्ञाय सीता
सीता लक्ष्मणं सीता गच्छ जानीहि मा चिरम् ।
Understanding that piteous cry resembling her husband’s,
Sitā told Lakshmaṇa: "Go, find out, tarry not."
तथोक्तस्तु भ्रातुः शासनम् आज्ञाय न जगाम ।
Though thus told, Lakshmana did not move keeping in view
brother’s command.
ततस्तत्र कुपिता जनकात्मजा तमुवाच ।
Then angered daughter of Janaka told him:
लक्ष्मण त्वं विनश्यन्तम् रामं मत्कृते इच्छसि ।
“Lakshmana, coveting me you wish Rama dead.
इन्दीवरश्यामम् पद्मपत्रनिभेक्षणम् भर्तारम्
उपसंश्रित्य पृथग्जनम् कथ कामयेयं ।
Having obtained as husband Rama, blue as a lotus and with
eyes resembling lotus leaf how could I desire any other person?”
रोमहर्षणम् परुषं वाक्यम् सीतया इत्युक्तः
विजितेन्द्रियः लक्ष्मणः सीताम् प्राञ्जलिः अब्रवीत् ।
Hearing been thus told harsh and hair-raising words by
Sitā, Lakshmaṇa, conqueror of his senses, said to her with folded palms:
“उत्तरं वक्तुम् नोत्सहे भवती मम दैवतं ।
I do not feel like to reply to you; you are a goddess to
me.
मैथिलि अप्रतिरूपं वाक्यं तु स्त्रीषु न चित्रं । एष
नारीणाम् स्वभावः तु एवं लोकेषु दृश्यते ।
O Maithili, improper words are not a surprise in women. It
is the nature of women seen thus in the
world.
स्त्रियः विमुक्तधर्माः चपलाः तीक्ष्णा भेदकराः ।
वैदेहि जनकात्मजे हीदृशं वाक्यम् र्मे अद्य
श्रोत्रयोरुभयोः तप्तनाराचसन्निभम् न सहे ।
Women are unrighteous, unstable, cruel and cause divisions.
Vaidehi, daughter of Janaka, I cannot indeed bear such words, which are like
molten led in my both ears.
तया परुषमुक्तस्तु कुपितो स राघवानुजः भृशं रामम्
विकाङ्क्षन् नचिरादिव प्रतस्थे ।
Rāghava’s younger brother, spoken to harshly by her and
angered, set out without delay, being eager to see Rāma.
मारीचो राक्षसस्तदा । मृगो भूत्वाऽश्रमद्वारि
रामस्य विचचारस रावणवचश्श्रुत्वा ह ॥
सा तं सम्प्रेक्ष्य सुश्रोणी कुसुमान्यपचिन्वती ।
हेमराजतवर्णाभ्याम् पार्श्वाभ्यामुपशोभितम् ।
भर्तारमपि चक्रन्द लक्ष्मणं चापि सायुधम् ॥
तयाऽऽहूतौ नरव्याघ्रौ तदा ददृशतुर्मृगम् ।
शङ्कमानस्तु तं दृष्ट्वा लक्ष्मणो वाक्यं राममब्रवीत् ॥
तमेवैनमहं मन्ये मारीचं राक्षसं मृगम् । मृगो
ह्येवंविधो रत्न विचित्रो नास्ति राघव ।
जगत्यां जगतीनाथ मायैषा हि न संशयः ॥
एवं ब्रुवाणं काकुत्स्थम् प्रतिवार्य
शुचिस्मिता । उवाच सीता संहृष्टा चर्मणा हृतचेतना ॥
आनयैनं महाबाहो क्रीडार्थं नो भविष्यति ॥
समाप्तवनवासानाम् राज्यस्थानां च नः पुनः ।
अन्तःपुरविभूषार्थो मृग एष भविष्यति ॥
भरतस्यार्यपुत्रस्य श्वश्रूणां मम च प्रभो । मृगरूपमिदं व्यक्तम् विस्मयं
जनयिष्यति ॥
लोभितस्तेन रूपेण सीतया च प्रचोदितः । उवाच राघवो हृष्टो भ्रातरं
लक्ष्मणं वचः ॥
पश्य लक्ष्मण वैदेह्याः स्पृहां
मृगगतामिमाम् । कस्य नामाभिरूप्योऽसौ न मनो लोभयेन्मृगः ॥
इह त्वं भव संनद्दो यन्त्रितो रक्ष मैथिलीम् । यावद्गच्छामि
सौमित्रे मृगमानयितुं द्रुतम् ॥
तथा तु तं समादिश्य भ्रातरं रघुनन्दनः । बद्धासिर्धनुरादाय
प्रदुद्राव यतो मृगः ॥
दर्शनादर्शनादेवम् सोऽपाकर्षत राघवम् ।
सुदूरमाश्रमस्यास्य मारीचो मृगतां गतः ॥
दृष्ट्वा रामो महातेजाः तं हन्तुं कृतनिश्चयः । मुमोच
ज्वलितं दीप्तम् अस्त्रं ब्रह्मविनिर्मितम् ॥
तालमात्रमथोत्प्लुत्य न्यपतत्सशरातुरः ॥
म्रियमाणस्तु मारीचो चकार च तत स्वरम् । सदृशं
राघवस्येह हा सीते लक्ष्मणेति च ॥
आर्तस्वरं तु तं भर्तुः विज्ञाय सदृशं वने ।
उवाच लक्ष्मणं सीता गच्छ जानीहि मा चिरम् ॥
न जगाम तथोक्तस्तु भ्रातुराज्ञाय शासनम् ॥ तमुवाच ततस्तत्र कुपिता
जनकात्मजा ॥
इच्छसि त्वं विनश्यन्तम् रामं लक्ष्मण मत्कृते । कथमिन्दीवरश्यामम्
पद्मपत्रनिभेक्षणम् । उपसंश्रित्य भर्तारम् कामयेयं पृथग्जनम् ॥
इत्युक्तः परुषं वाक्यम् सीतया रोमहर्षणम् ।
अब्रवील्लक्ष्मणस्सीताम् प्राञ्जलिर्विजितेन्द्रियः ॥
उत्तरं नोत्सहे वक्तुम् दैवतं भवती मम ॥
वाक्यमप्रतिरूपं तु न चित्रं स्त्रीषु मैथिलि ।
स्वभावस्त्वेष नारीणाम् एवं लोकेषु दृश्यते ॥
विमुक्तधर्माश्चपलाः तीक्ष्णा भेदकराः स्त्रियः । न सहे हीदृशं वाक्यम्
वैदेहि जनकात्मजे ।
श्रोत्रयोरुभयोर्मेSद्य तप्तनाराचसन्निभम् ॥
तया परुषमुक्तस्तु कुपितो राघवानुजः । स
विकाङ्क्षन्भृशं रामम् प्रतस्थे नचिरादिव ॥
35. Ravana abducts Sita, fatally wounds Jatayu and reaches
Lanka
दशग्रीवः तदासाद्य क्षिप्रमन्तरमास्थितः परिव्राजकरूपेण
वैदेहीमन्वपद्यत ।
Quickly availing himself of that opportunity, Ravana approached
Vaidehi in the guise of a mendicant recluse.
काञ्चनवर्णाभे पीतकौशेयवासिनि शुभानने वरारोहे का त्वं ह्रीः कीर्तिः
श्रीश्शुभा लक्ष्मीः अप्सरा वा भूतिर्वा त्वं रतिर्वा स्वैरचारिणी ।
O you of golden hue, wearing yellow silk cloth, with a
pleasing face and shapely waist, who are you – the goddess of bashfulness, of
fame, or of wealth, or auspicious Lakshmi, or an Apsara, or the goddess of dignity, or rati, wandering at
will?
कल्याणि कासि कस्य कुतश्चित्त्वम् । किं निमित्तं च
घोरान्राक्षससेवितान् दण्डकान् एका चरसि ।
O auspicious one, who are you, to whom do you belong, and where
do you come from? Why are you alone in the dreaded Daṇḍaka that is inhabited by
the Rākshasas?
दुरात्मना रावणेन इति प्रशस्ता वैदेही सीता
अयं ब्राह्मणश्च
अतिथिश्च अनुक्तो हि मां शपेत
इति मुहूर्तं ध्यात्वा तु वचनमब्रवीत् ।
Thus praised by the wicked Ravana, thinking for a while,
‘He is a Brahmana and a guest. He might curse if not responded to,’, Sita alias
Vaidehi spoke the words:
द्विजोत्तम भद्रं ते रामभार्या सीता
नाम्नास्मि ॥
“O noble Brahmana, auspiciousness to you. I am the wife of
Rama, Sita by name.
धर्मनित्यो जितेन्द्रियः जटी तापसरूपेण मया सह सहानुजः दण्डकारण्यम्
प्रविष्टः ।
समाश्वस त्वया मुहूर्तं तु इह वस्तुं शक्यं । मे
भर्ता पुष्कलम् वन्यमादाय आगमिष्यति ।
He who always keeps to Dharma and has mastered his senses,
entered Daṇḍaka forest wearing matted locks in the form of an ascetic, along
with me and his younger brother. Take rest. You may remain here for a while. My
husband will come, bringing forst produce in plenty.”
एवं बृवन्त्यां सीतायाम् रावणः प्रत्युवाच ह ॥
Ravana replied to Sita who spoke thus.
वरवर्णिनि अहम् वैश्रवणस्य सापत्न्यो भ्राता दशग्रीवः । रावणो नाम
प्रतापवान् भद्रं ते ॥
“O you of excellent complexion, I am Dasagriva,
step-brother of Kubera, of mighty prowess, Ravana by name. Auspiciousness to
you.
वरारोहे यदि त्रिषु लोकेषु विख्यातम् भर्तारमिच्छसि
मामाश्रय । तव अहं सदृशः पतिः ।
O you of excellent waist, if you like to have one who is
famous in the three worlds as your husband, come to me. I am the husband that
brcomes you.
मानुषे भावो त्यज्यतां मयि भावः प्रणीयताम् ।
Give up the feelings for a man. Fix the feeling on me.”
मैथिलीं इति वाक्यम् उक्त्वा सः करेण मूर्धजेषु
ऊर्वोस्तु दक्षिणेनैव पाणिना परिजग्राह ।
Having spoken these words, he seized Maithili, her hair
with one hand and both thighs with his right hand.
रावणेन गृहीता सा यशस्स्विनी दुःखार्ता सीता रामं
दूरगतंवने रामेति विचुक्रोश ।
Seized by Rāvaṇa, famed Sitā, afflicted with grief, cried
aloud to Rama who was gone afar in the fforest, ‘O Rāma.’
तदा सा आयतलोचना सुदुःखिता करुणा वाचो विलपन्ती
वनस्पतिगतं गृध्रम् ददर्श ।
Then, she, long-eyed, much afflicted, crying piteous words,
saw the eagle perched on a tree.
तमुद्वीक्ष्य सा सुश्रोणी रावणस्य वशं गता भयपरा
दुःखोपहतया गिरा समाक्रन्दत् ।
Seeing him, she of shapely waist, being in the grip of Rāvaṇa,
overcome by fear, shouted aloud in voice choked in distress:
जटायो मामद्य अनाथवत् पापकर्मणा अनेन राक्षसेन्द्रेण
ह्रियमाणां करुणं पश्य ।
O Jaṭāyu, look now at me with pity, carried away by this
sinful king of Rakshasas like a helpless one.
तव एष क्रूरो निशाचरः सत्ववान् जितकाशी च
सायुधश्चैव दुर्मतिः वारयितुं न शक्यः ।
It is not possible for you to stop this cruel demon,
mighty, of overpowering aspect, armed, and evil in intent.
जटायो रामाय तु लक्ष्मणाय च मम हरणं तत्सर्वम्
अशेषतः यथातत्त्वम्
आख्यातव्यं ।
O Jaṭāyu, please tell Rāma and Lakshmaṇa all about my
abduction factually without missing anything.
तं शब्दं अवसुप्तस्तु जटायुः अथ शुश्रुवे । सः रावणं
क्षिप्रम् निरीक्ष्य वैदेहीं च ददर्श ।
The sleeping Jaṭāyu heard then that sound. Seeing quickly
Rāvaṇa, he saw Vaidēhi also.
वनस्पतिगतश्श्रीमान् शुभां गिरम् व्याजहार ।
Seated on the tree, the blessed one uttered this noble speech.
मे जीवमानस्य इमां शुभां सीतां कमलपत्राक्षीम् रामस्य
महिषीं प्रियाम्
न हि नयिष्यसि ।
While I am alive, you will not take this auspicious Sitā,
of eyes like lotus leaf, the dear wife of Rama.
निशाचर यथाप्राणं युद्धातिथ्यं प्रदास्यामि ।
O demon, I will offer you courtesy of battle as long as I
live.”
गृध्रराक्षसयोस्तदा अद्भुतं युद्धम् तद्बभूव ।
A wonderful battle broke out between the vulture and the
demon.
अथ रामस्यार्थे व्यायच्छमानस्य तस्य पक्षौ पादौ च पार्श्वौ च खड्गमुद्धृत्य सो
रावणः
अच्छिनत् ।
That Rāvaṇa, drawing the sword, cut off the wings, feet and
flanks of his, who was exerting himself for Rāma’s sake.
राक्षसेश्वरः रावणो स तु राम रामेति रुदन्तीं
लक्ष्मणेति च तां आदाय आकाशम् जगाम ।
Rāvaṇa, the lord of the Rākshasas, rose up into the sky,
carrying her off, who was crying, ‘O Rāma, O Rāma’ and ‘O Lakshmaṇa.’
ह्रियमाणा तु वैदेही कञ्चिन्नाथमपश्यती गिरिशृङ्गस्थान् पञ्च वानरपुङ्गवान् ददर्श ।
Sitā, being carried away, and seeing no rescuer, saw five
mighty monkeys on the crest of a mountain.
शालाक्षी वरारोहा मैथिली कौशेयं कनकप्रभम् उत्तरीयं
शुभान्याभरणानि च यदि रामाय शंसेयुरिति तेषां मध्ये मुमोच ।
The wide-eyed Maithili of the best waist, dropped her silk
upper garment of golden sheen and also her lovely jewels in their midst, in the
hope that they might inform Rāma.
स तु रावणः विवेष्टन्तीम् रूपिणीं सीतां अङ्केनादाय
पुरीं लङ्काम्
आत्मनः मृत्युं प्रविवेश ।
That Rāvaṇa of course entered the city of Laṅkā taking on his
lap that beautiful and struggling Sita, who was his death in bodily form.
दासाद्य दशग्रीवः क्षिप्रमन्तरमास्थितः ।
परिव्राजकरूपेण वैदेहीमन्वपद्यत ।
का त्वं काञ्चनवर्णाभे पीतकौशेयवासिनि । ह्रीः
कीर्तिः श्रीश्शुभा लक्ष्मीः अप्सरा वा शुभानने ।
भूतिर्वा त्वं वरारोहे रतिर्वा स्वैरचारिणी ॥
कासि कस्य कुतश्चित्त्वम् किं निमित्तं च दण्डकान् ।
एका चरसि कल्याणि घोरान्राक्षससेवितान् ॥
इति प्रशस्ता वैदेही रावणेन दुरात्मना । ब्राह्मणश्चातिथिश्चायम्
अनुक्तो हि शपेत माम् ।
इति ध्यात्वा मुहूर्तं तु सीता वचनमब्रवीत् ॥ सीता नाम्नास्मि भद्रं ते रामभार्या द्विजोत्तम ॥
जटी तापसरूपेण मया सह सहानुजः । प्रविष्टो
दण्डकारण्यम् धर्मनित्यो जितेन्द्रियः ॥
समाश्वस मुहूर्तं तु शक्यं वस्तुमिह त्वया ।
आगमिष्यति मे भर्ता वन्यमादाय पुष्कलम् ।
एवं बृवन्त्यां सीतायाम् रावणः प्रत्युवाच ह ॥
भ्राता वैश्रवणस्याहम् सापत्न्यो वरवर्णिनि । रावणो
नाम भद्रं ते दशग्रीवः प्रतापवान् ॥
त्रिषु लोकेषु विख्यातम् यदि भर्तारमिच्छसि ।
मामाश्रय वरारोहे तवाऽहं सदृशः पतिः ॥
त्यज्यतां मानुषे भावो मयि भावः प्रणीयताम् ॥
इत्युक्त्वा मैथिलीं वाक्यम् मूर्धजेषु करेण सः ।
ऊर्वोस्तु दक्षिणेनैव परिजग्राह पाणिना ॥
सा गृहीता विचुक्रोश रावणेन यशस्स्विनी । रामेति सीता
दुःखार्ता रामं दूरगतंवने ॥
सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुदुःखिता । वनस्पतिगतं
गृध्रम् ददर्शाऽयतलोचना ॥
सा तमुद्वीक्ष्य सुश्रोणी रावणस्य वशं गता ।
समाक्रन्दद्भयपरा दुःखोपहतया गिरा ॥
जटायो पश्य मामद्य ह्रियमाणामनाथवत् । अनेन
राक्षसेन्द्रेण करुणं पापकर्मणा ॥
नैष वारयितुं शक्यः तव क्रूरो निशाचरः । सत्ववान्
जितकाशी च सायुधश्चैव दुर्मतिः ॥
रामाय तु यथातत्त्वम् जटायो हरणं मम । लक्ष्मणाय च
तत्सर्वम् आख्यातव्यमशेषतः ॥
तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे । निरीक्ष्य
रावणं क्षिप्रम् वैदेहीं च ददर्श सः ॥
वनस्पतिगतश्श्रीमान् व्याजहार शुभां गिरम् ॥
न हि मे जीवमानस्य नयिष्यसि शुभामिमाम् । सीतां
कमलपत्राक्षीम् रामस्य महिषीं प्रियाम् ॥
युद्धातिथ्यं प्रदास्यामि यथाप्राणं निशाचर ॥ तद्बभूवाद्भुतं युद्धम्
गृध्रराक्षसयोस्तदा ॥
तस्य व्यायच्छमानस्य रामस्यार्थेऽथ रावणः । पक्षौ
पादौ च पार्श्वौ
च खड्गमुद्धृत्य सोऽच्छिनत् ॥
स तु तां राम रामेति रुदन्तीं लक्ष्मणेति च ।
जगामादाय चाकाशम् रावणो राक्षसेश्वरः ॥
ह्रियमाणा तु वैदेही कञ्चिन्नाथमपश्यती । ददर्श
गिरिशृङ्गस्थान् पञ्च वानरपुङ्गवान् ॥
तेषां मध्ये विशालाक्षी कौशेयं कनकप्रभम् । उत्तरीयं
वरारोहा शुभान्याभरणानि च ।
मुमोच यदि रामाय शंसेयुरिति मैथिली ॥
स तु सीतां विवेष्टन्तीम् अङ्केनादाय रावणः ।
प्रविवेश पुरीं लङ्काम् रूपिणीं मृत्युमात्मनः ॥
36. Rama’s grief, Jatayu’s end and killing of Kabandha
मृगरूपेण चरन्तं कामरूपिणम् राक्षसं मारीचं निहत्य
रामो तूर्णं पथि न्यवर्तत ।
After killing the Rakshasa, Māricha, who could take any
form at will and who was moving in the form of a deer, Rāma turned back hastily
along the path.
ततो अविदूरे स लक्ष्मणः रामेण समीयाय । अथ
ज्येष्ठो भ्राता तं लक्ष्मणमागतं सञ्जगर्हे ।
Then, at a short distance, Lakshmana met Rama. The eldest
brother then took him to task, who had come.
“मैथिलीम् त्यक्त्वा यद्यासि ते न हि परितुष्यामि । सर्वथा मम
शासनं नाकरोः ते त्वविनीतं ।
अपि क्षेमं नु सीताया इति वै व्याजहार च ।
I am not pleased with you in that you have come come
leaving Maithili. Certainly, by anymeans it is a breach that you have not
obeyed my command.” He also said, “Is Sita safe?”
अथ सीतादर्शनलालसः त्वरमाणो जगाम । शून्यमावसथं
दृष्ट्वा उद्विग्नमानसः बभूव ।
Eagar to see Sitā, he went in all haste. Seeing the
hermitage empty, his mind was distraught.
सीतामपश्यन् धर्मात्मा महाबाहू कमललोचनः रामः
शोकोपहतचेतनः विललाप ।
Not finding Sitā anywhere, the righteous Rāma, of lotus
eyes and mighty arm, lamented, with his mind stricken with grief.
लक्ष्मणो तथा परितापार्तम् तं राममब्रवीत् ।
Lakshmana told Rama, thus afflicted with distress.
“इह गिरिदुर्गाणि निर्दराः कन्दराणि च विविधा घोरा
नानामृगगणाकुलाः गुहाश्च किन्नराणां च आवासाः गन्धर्वभवनानि च सन्ति । युक्तो मया
सार्धम् तानि त्वमन्वेषितुमर्हसि ।
There are various mountain passages, caves, valleys, dreadful
crevices full of different animals, the dwellings of Kinnaras and mansions of
Gandharvas. It is desirable that with me you search them.
नरर्षभ त्वद्विधा बुद्धिसम्पन्ना महात्मानो वायुवेगैः
अचलाः इव आपत्सु न प्रकम्पन्ते ।
O bull among men, great souls endowed with intellect do not
tremble in danger like mountains by the force of winds.”
इत्युक्तः क्रुद्धो रामः तद्द्वनं सर्वम् धनुषि
क्षुरम् घोरम् शरं सन्धाय सलक्ष्मणः विचचार ।
Thus told, the angry Rāma wandered all over the forest with
Lakshmana, fixing a sharp and deadly arrow on the bow.
ततः भूमौ पतितं पर्वतकूटाभम् महाभागं क्षतजार्द्रं
द्विजोत्तमम् जटायुषम् ददर्श ।
Then he saw fallen on the ground the blessed Jaṭāyu, the
best of birds, huge like a mountain crest and soaked in blood.
पक्षी तु दशरथात्मजम् रामं अभ्यभाषत ।
The bird spoketo Rāma, son of Daṡaratha:
“आयुष्मन् महावने यां ओषधिमिव अन्वेषसि सा देवी मम च प्राणा रावणेन उभयं हृतम् ।
O you of long life! the one for whom you are searching like
for a herb in this great forest,
and my life were both taken away by Rāvaṇa.
तात मे परिश्रान्तस्य पक्षौ छित्वा स राक्षसः वैदेहीम् सीतां आदाय दक्षिणां
दिशम् प्रयातः ।
My dear, cutting my both wings when I was exhausted, that
Rākshasa went in the southerly direction, taking Vaidēhi.
राघव मे प्राणा उपरुध्यन्ति दृष्टिर्भ्रमति वृक्षान्सौवर्णान्
उशीरकृतमूर्धजान् पश्यामि ।
O Rāghava, my life is in agonizing end and my sight is
unsteady. I see trees of golden hues with Uṡīra-like tops.
येन मुहूर्तेन रावणः सीतामादाय यातः विप्रणष्टं धनं क्षिप्रम् तत्स्वामी प्रतिपद्यते ।
The time when Rāvaṇa went off carrying Sitā is the time
when the owner gets back the lost wealth soon.
काकुत्स्थ अयम् विन्दो नाम मुहूर्तो स च नाबुधत् ।
O Kakutstha, that time is called Vinda. He did not know
that.
त्वत्प्रियां जानकीं हृत्वा राक्षसेश्वरः रावणो बडिशं
गृह्य झषवत् क्षिप्रमेव विनश्यति ।
Rāvaṇa, the lord of Rākshasas, carrying off your beloved
Janaki, will soon perish like afish swallowing a hook.”
इत्युक्त्वा पतगेश्वरः दुर्लभान्प्राणान् मुमोच ।
Having uttered this, the king of birds gave up the precious
life.
तं ताम्राक्षम् गृध्रं प्रेक्ष्य रामस्सौमित्रिं
अब्रवीत् । “मत्कृते निधनं गतम् गृध्रराज्यं दिधक्षामि ।
Seeing that copper-eyed vulture Rama told Lakshmana: “I
will wish to cremate the king of vultures who died for my sake.
गृध्रराज महासत्त्व मया त्वं समनुज्ञातो
लोकाननुत्तमान् गच्छ । मया संस्कृतश्च व्रज ।
O king of vulutres, the most noble, attain the highest of
worlds having taken leave of me.”
एवमुक्त्वा धर्मात्मा रामो पतगेश्वरम् दीप्ताम् चितां
आरोप्य स्वबन्धुमिव दुःखितः ददाह ।
Saying this, the righteous Rāma mounting the body of the
lord of the birds on the blazing pyre, cremated him, grieving for him as for
his kin.
ततो तौ नरवरात्मजौ गोदावरीं नदीं गत्वा स्नात्वा
गृध्रराजाय उदकं तदा चक्रतुः ।
Thenproceeding to the River Godavari, the two princes,
after taking bath did
water-oblations to the king of vultures.
एवम् सर्वं तद्वनं ओजसा अन्वेषतोः तयोः तद्वनम्
प्रभञ्जन्निव विपुलः शब्दो संजज्ञे ।
As both of them were searching the whole of the forest with
all their ability, a terrible noise arose as if bursting the forest.
अथ तौ समभिक्रम्य क्रोशमात्रे महान्तं दारुणं
भीमं भुजसंवृतम् कबन्धं ददर्शतुः ।
Going forward, the two saw at a distance of one kosa
Kabandha, huge, cruel, terrifying and of outstretched arms.
तदा स रौद्रः महाबाहुः विपुलौ भुजौ अत्यर्थम् प्रसार्य आस्यं
विदार्य तौ भक्षयितुमारभत् ।
Then, he, fierce and large-armed, extending his broad arms
greatly, and opening the mouth wide, began to eat both of them.
ततः देशकालज्ञौ तौ
राघवौ खड्गाभ्यामेव तस्य अंसदेशतः सुसंहृष्टौ बाहू अच्छिन्दतां ।
The two Raghavas, good judges of place and time, cut off
his arms off the shoulder-pits with just their swords, gleefully.
स महाबाहुः छिन्नबाहुर्महास्वनः पपात ।
That mighty-armed demon, with his arms cut off, fell with a
loud cry.
परमप्रीतः तदिन्द्रवचनं स्मरन् उवाच ।
Supremely pleased, remembering the words of Indra, he
spoke:
“नरव्याघ्रौ वां स्वागतं । अहम् दिष्ट्या च अपि
पश्यामि । दिष्ट्या च मे इमौ बाहुबन्धनौ वाभ्यां निकृत्तौ ।
O tigers among men, welcome to you. By my good fortune do I
see you. By luck too these arms of mine were sundered away by you.
राम शीघ्रं इतो गच्छ । राघव अद्य क्षिप्रम् इतो गत्वा
महाबलम् तं सुग्रीवं वयस्यं कुरु ।
O Rāma, go quickly from here. O Rāghava, going away now
from here at once, make friends with Sugriva of great strength.
राम यत्रैते पुष्पिता द्रुमाः प्रतीचीं दिशमाश्रित्य
मनोरमाः प्रकाशन्ते एष शिवः पन्था ।
Rama, this is the auspicious path where these trees in
blossom shine delightfully in the western direction.
तौ राघवौ वने कबन्धेन दर्शितं तं पम्पाया मार्गम् वीक्षन्तौ पश्चिमं तीरम् उपतस्थतुः ।
The two Raghavas, seeing the path towards Pampa shown by
Kabandha, arrived at its western bank.
पुनः तां पद्मसौगन्घिकैर्युताम् पम्पाम् दृष्ट्वा स
सत्यविक्रमः लक्ष्मणं तदा वाक्यम् इत्युवाच ।
“नरर्षभ वानरेन्द्रं सुग्रीवं त्वम् अभिगच्छ ।
Again, seeing Pampa full of lotuses and water-lilies, that
Rama of true valour told Lkshmana these words: “Bull among men, go to Sugriva,
the lord of monkeys.
लक्ष्मण राज्यभ्रष्टेन दीनेन तस्यामासक्तचेतसा मया । कथं सीतां विना
जीवितुम् शक्यम् ।
O Lakshmaṇa, how is it possible for me, deprived of kingdom
and helpless, to live without Sitā, on whom my mind is riveted?”
राक्षसं मृगरूपेण चरन्तं कामरूपिणम् । निहत्य रामो
मारीचम् तूर्णं पथि न्यवर्तत ॥
ततोऽविदूरे रामेण समीयाय स लक्ष्मणः ।
सञ्जगर्हेऽथ तं भ्राता ज्येष्ठो लक्ष्मणमागतम् ॥
न हि ते परितुष्यामि त्यक्त्वा यद्यासि मैथिलीम् । सर्वथा
त्वविनीतं ते नाकरोश्शासनं मम ॥
अपि क्षेमं नु सीताया इति वै व्याजहार च ॥
त्वरमाणो जगामाथ सीतादर्शनलालसः । शून्यमावसथं
दृष्ट्वा बभूवोद्विग्नमानसः ॥
सीतामपश्यन्धर्मात्मा शोकोपहतचेतनः । विललाप महाबाहू
रामः कमललोचनः ॥
तं तथा परितापार्तम् लक्ष्मणो राममब्रवीत् ॥
सन्तीह गिरिदुर्गाणि निर्दराः कन्दराणि च । गुहाश्च विविधा घोरा
नानामृगगणाकुलाः ॥
आवासाः किन्नराणां च गन्धर्वभवनानि च । तानि युक्तो मया
सार्धम् त्वमन्वेषितुमर्हसि ॥
त्वद्विधा बुद्धिसम्पन्ना महात्मानो नरर्षभ । आपत्सु
न प्रकम्पन्ते
वायुवेगैरिवाचलाः ॥
इत्युक्तस्तद्वनं सर्वम् विचचार सलक्ष्मणः । क्रुद्धो
रामश्शरं घोरम् सन्धाय धनुषि क्षुरम् ॥
ततः पर्वतकूटाभम् महाभागं द्विजोत्तमम् । ददर्श
पतितं भूमौ क्षतजार्द्रं जटायुषम् ॥
अभ्यभाषत पक्षी तु रामं दशरथात्मजम् ॥
यामोषधिमिवायुष्मन् अन्वेषसि महावने । सा देवी मम च प्राणा रावणेनोभयं हृतम् ॥
परिश्रान्तस्य मे तात पक्षौ छित्वा स
राक्षसः । सीतामादाय वैदेहीम् प्रयातो दक्षिणां दिशम् ॥
उपरुध्यन्ति मे प्राणा दृष्टिर्भ्रमति राघव । पश्यामि
वृक्षान्सौवर्णान् उशीरकृतमूर्धजान् ॥
येन यातो मुहूर्तेन सीतामादाय रावणः ।
विप्रणष्टं धनं क्षिप्रम् तत्स्वामी प्रतिपद्यते ।
विन्दो नाम मुहूर्तोऽयम् स च काकुत्स्थ
नाबुधत् ॥
त्वत्प्रियां जानकीं हृत्वा रावणो राक्षसेश्वरः ।
झषवद्बडिशं गृह्य क्षिप्रमेव विनश्यति ॥
इत्युक्त्वा दुर्लभान्प्राणान् मुमोच पतगेश्वरः ॥
तं गृध्रं प्रेक्ष्य ताम्राक्षम् रामस्सौमित्रिमब्रवीत्
। गृध्रराज्यं दिधक्षामि मत्कृते निधनं गतम् ॥
मया त्वं समनुज्ञातो गच्छ लोकाननुत्तमान् ।
गृध्रराज महासत्त्व संस्कृतश्च मया व्रज ॥
एवमुक्त्वा चितां दीप्ताम् आरोप्य पतगेश्वरम् । ददाह
रामो धर्मात्मा स्वबन्धुमिव दुःखितः ॥
ततो गोदावरीं गत्वा नदीं नरवरात्मजौ ।
स्नात्वा तौ गृध्रराजाय उदकं चक्रतुस्तदा ॥
तयोरन्वेषतोरेवम् सर्वं तद्वनमोजसा । संजज्ञे विपुलः
शब्दो प्रभञ्जन्निव तद्वनम् ॥
अथ तौ समभिक्रम्य क्रोशमात्रे ददर्शतुः ।
महान्तं दारुणं भीमं कबन्धं भुजसंवृतम् ॥
स महाबाहुरत्यर्थम् प्रसार्य विपुलौ भुजौ ।
विदार्याऽस्यं तदा रौद्रः तौ भक्षयितुमारभत् ॥
तस्तौ देशकालज्ञौ खड्गाभ्यामेव राघवौ । अच्छिन्दतां
सुसंहृष्टौ बाहू तस्यांसदेशतः ॥
स पपात महाबाहुः छिन्नबाहुर्महास्वनः ॥ उवाच परमप्रीतः तदिन्द्रवचनं
स्मरन् ॥
स्वागतं वां नरव्याघ्रौ दिष्ट्या पश्यामि चाप्यहम् ।
दिष्ट्या चेमौ निकृत्तौ मे युवाभ्यां बाहुबन्धनौ ॥
गच्छ शीघ्रमितो राम सुग्रीवं तं महाबलम् । वयस्यं तं
कुरु क्षिप्रम् इतो गत्वाऽद्य राघव ॥
एष राम शिवः पन्था यत्रैते पुष्पिता द्रुमाः । प्रतीचीं
दिशमाश्रित्य प्रकाशन्ते मनोरमाः ।
तौ कबन्धेन तं मार्गम् पम्पाया दर्शितं वने । वीक्षन्तौ पश्चिमं तीरम् राघवावुपतस्थतुः ॥
सुग्रीवमभिगच्छ त्वम् वानरेन्द्रं नरर्षभ । स तां दृष्ट्वा पुनः
पम्पाम् पद्मसौगन्घिकैर्युताम् । इत्युवाच तदा वाक्यम् लक्ष्मणं
सत्यविक्रमः ॥
राज्यभ्रष्टेन दीनेन तस्यामासक्तचेतसा । कथं मया विना शक्यम् सीतां लक्ष्मण जीवितुम्
॥
37. Rama forges friendship with Sugriva
स रामः सौमित्रिसहितो तां पद्मोत्पलझषाकुलाम्
पुष्करिणीं गत्वा आकुलेन्द्रियः विललाप ।
That Rāma, reaching the lake that was full of lotuses,
lilies and fish, along with Lakshmana, lamented with his senses agitated.
“राजानम् धर्मज्ञं सत्यवादिनं जनकं जनसंसदि सीताया
कुशलं पृष्टः किन्नु वक्ष्यामि ।
What will I tell in the assembly of people King Janaka,
righteous and truthful, when asked about Sita’s welfare?
नृपात्मज अयोध्यायां क्व सा स्नुषेति पृच्छन्तीं
अतिमनस्विनीम् कौसल्यां च कथं किं नु
वक्ष्यामि ।
O prince, how and what will I say to the high-minded
Kousalya at Ayōdhyā, asking me where my daughter-in-law is.”
इति अनाथवत् विलपन्तं महात्मानम् रामं भ्राता
लक्ष्मणो युक्तमव्ययम् वचनं उवाच ।
Brother Lakshmaṇa told the great-souled Rama, crying thus
like rudderless, these becoming and unanswerable words:
“पुरुषोत्तम राम संस्तम्भ । भद्रं ते मा शुचः ।
ईदृशानां अकलुषात्मनाम् मतिर्मन्दा न भवति ।
O Rāma, the noblest of men, steady yourself. May there be
auspiciousness to you; do not worry. To those like you with unsullied self, the
mind does not become clouded.
आर्य उत्साहो बलवान् । उत्साहात्परं बलम् नास्ति ।
अस्मिन् लोके सोत्साहस्य किञ्चिदपि दुर्लभम् न अस्ति ।
O noble one, enthusiasm is strength. There is no strength higher than enthusiasm.
In this world, nothing is unattainable for one who is enthusiastic.
उत्साहवन्तः पुरुषा कर्मसु न अवसीदन्ति ।
उत्साहमात्रं आश्रित्य सीतां प्रतिलभेमहि ।
Enthusiastic persons will not wilt in action. Just relying
on enthusiasm, let us retrieve Sita.
कामवृत्तत्वं त्यज्यतां । शोकं पृष्ठतः संन्यस्य
महात्मानं कृतात्मानम् आत्मानं न अवबुध्यसे ।
Passionate mood may be given up. Leaving behind grief, why
don’t you realise your self that is great and disciplined?
तेन एवं सम्बोधितः शोकोपहतचेतनः शोकञ्च मोहञ्च त्यज्य
रामो धैर्यमुपागमत् ।
Thus addressed by him, Rāma, whose mind was afflicted by
grief, assumed courage abandoning grief and depression.
अचिन्त्यपराक्रमः
सः रामः सुरुचिराम् रम्यां पारिप्लवद्रुमाम् तां पम्पां अव्यग्रः
अभ्यतिक्रामत् ।
That Rama, of unimaginable prowess, slowly crossed Paṃpā
which was very delightful, lovely and full of trees waving in the breeze.
महात्मानौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ वरायुधधरौ वीरौ तौ तु दृष्ट्वा सुग्रीवः
शङ्कितो अभवत् ।
Seeing the great souls, the valiant brothers Rāma and
Lakshmaṇa, wielding weapons, Sugriva became suspicious.
सुग्रीवस्तु हनूमन्त शुभं वाक्यं उवाच ह । “प्लवङ्गम
एतौ यदि शुद्धात्मानौ तु त्वं जानीहि ।
And Sugriva told Hanuman these gentle words: “O monkey,
find out if these two are of pure hearts.”
तदा कपिराजेन इत्येवं सन्दिष्टो मारुतात्मजः वीरौ आबभाषे
यथावत्प्रशशंस च ।
Being ordered thus by the king of monkeys, the son of Vayu
spoke to the two heroes and duly praised them.
भवन्तौ वरवर्णिनौ देशं कथमिमं प्राप्तौ ।
“How have you both, of superior complexion, arrived at this
location?
कश्चिद्वानरयूथपः वीरो सुग्रीवो नाम धर्मात्मा भ्रात्रा
विनिकृतो दुःखितः जगद्भ्रमति ।
There is a certain righteous, heroic leader of monkeys, by
name Sugriva, who wanders about the world, having been deceived by his brother.
तेन वानरमुख्यानाम् राज्ञा महात्मना सुग्रीवेण
प्रेषितः अहं हनुमान्नाम वानरः प्राप्तः ।
I, a monkey, Hanumān by name, have come, sent by the
great-souled Sugriva, the king of all important monkeys.
युवाभ्यां सह धर्मात्मा
सुग्रीवस्सख्यमिच्छति । वानरं पवनात्मजम् मां तस्य सचिवं वित्तम् ।
That righteous-souled Sugriva desires friendship with you.
Know me, monkey son of Vayu, as his minister.
तस्य एतत् वचः श्रुत्वा रामो लक्ष्मणमब्रवीत् ।
Hearing his speech, Rama told Lakshmana:
“अयं कपीन्द्रस्य सुग्रीवस्य महात्मनः सचिवः । तमेव
काङ्क्षमाणस्य ममान्तिकं इह आगतः ।
This is the minister of great-souled Sugriva, the king of
the monkeys. He has come here near me, wishing to see him (Sugriva).
अरिन्दम सौमित्रे स्नेहयुक्तं तमभ्यभाष ।
O Lakshmana, conqueror of foes, speak to him amicably.
न अनृग्वेदविनीतस्य न अयजुर्वेदधारिणः न
असामवेदविदुषः एवं प्रभाषितुम् शक्यं ।
It would not be possible to speak like this for someone who
is not wise by the study of Ṛg Vēda, who does not have the Yajuh Vēda by-heart,
and who is not well-versed in the Sāma Vēda.
नूनं व्याकरणं कृत्स्नम् अनेन बहुधा श्रुतम् । बहु
व्याहरता अनेन किञ्चित् न अपशब्दितम् ।
Certainly, the entire grammar must have been learnt by him
variously. Not a single solecism has been committed by him, who spoke much.
एवमुक्तस्तु वाक्यज्ञो सौमित्रिः सुग्रीवसचिवं
वाक्यज्ञं पवनात्मजं कपिं अभ्यभाषत ।
Thus told, Lakshmana, well-versed in speech, spoke to the
son of Vāyu, the minister of Sugriva, well-versed in speech:
“तं प्लवगेश्वरम् सुग्रीवं एव च आवां मार्गावः ।
We too are looking for Sugriva, the lord of monkeys.
राजा दशरथो नाम द्युतिमान्धर्मवत्सलः । तस्य अयं
पूर्वजः पुत्रो रामो नाम जनैः श्रुतः ।
There was a king, Dasaratha by name, effulgent and devoted
to Dharma. This is his eldest son, known among subjects as Rāma.
सर्वभूतानां शरण्यः पितुर्निर्देशपारगः ।
He is the refuge of all beings and has fulfilled the
commands of his father to the hilt.
वशी महातेजाः राज्याद्भ्रष्टो वने वस्तुम् मया सार्धं भार्यया सीतया च अनुगतो इहागतः ।
Self-controlled and greatly effulgent, deprived of the
kingdom, he came to live in the forest with me and accompanied by his wife,
Sita.
रहिते अस्य भार्या कामरूपिणा रक्षसा अपहृता । रक्षः
पत्नी येन सा हृता तच्च न ज्ञायते ।
His wife was abducted when she was alone by a Rākshasa, who
could take any form at will. And it is not known who that Rākshasa is, by whom
she was abducted.
हि अहं चैव रामश्च सुग्रीवं शरणं गतौ ।
Therefore, Rama and I seek refuge from Sugriva.
ततस्स महाप्राज्ञो मारुतात्मजः हनुमान् तु तौ वीरौ पृष्ठमारोप्य मलयं
गिरिम् तु गत्वा तदा कपिराजाय वीरौ राघवौ
आचचक्षे ।
Then the sagacious Hanumān, son of Vāyu, got those two
heroes on his back, went to the Malaya hill and then announced the heroic
Raghavas to the king of monkeys.
अयं दृढविक्रमः महाप्राज्ञः रामो लक्ष्मणेन सह
भ्रात्रा सम्प्राप्तः । स त्वां शरणं गतः ।
This Rama of unfaltering prowess and great wisdom has
arrived here with his brother, Lakshmana. He seeks refuge under you.
हनुमतो वाक्यम् श्रुत्वा सुग्रीवो हृष्टमानसः दर्शनीयतमो
भूत्वा राघवं प्रीत्या प्रोवाच ।
Hearing the words of Hanumān, Sugriva, with gladdened
heart, assuming a pleasant countenance, addressed Rāghava affectionately:
“भवान्धर्मविनीतश्च विक्रान्तस्सर्ववत्सलः ।
You are well grounded in dharma, mighty and loving all.
प्रभो यत्त्वं वानरेण मया सह सौहार्दम् इच्छसि तत् ममैव एष सत्कारो उत्तमः लाभश्चैव ।
O lord, if you seek friendship with me, a monkey, the
honour and great advantage are mine only.
यदि वा सख्यम् रोचते एष बाहुः प्रसारितः ।
पाणिना पाणिः गृह्यतां मर्यादा ध्रुवा बध्यतां ।
If you like friendship, my hand is extended. May the hand
be held in hand and the understanding bonded firmly.
सुग्रीवेण सुभाषितम् एतत्तु वचनं श्रुत्वा स
प्रहृष्टमना हस्तम् पाणिना पीडयामास ।
On hearing these Sugriva’s well-spoken words, he (Rāma)
pressed his hand with his palm with a delighted mind.
सुग्रीवो राघवश्चैव तौ ततो दीप्यमानं अग्निं
प्रदक्षिणम् चक्रतुश्च वयस्यत्वमुपागतौ ।
Then the two, Sugriva and Rāghava, going around the blazing
fire by the right side, became friends.
स तां पुष्करिणीं गत्वा पद्मोत्पलझषाकुलाम् ।
रामस्सौमित्रिसहितो विललापाकुलेन्द्रियः ॥
किन्नु वक्ष्यामि राजानम् धर्मज्ञं सत्यवादिनम् ।
सीताया जनकं पृष्टः कुशलं जनसंसदि ॥
किं नु वक्ष्यामि कौसल्यामयोध्यायां नृपात्मज । क्व सा
स्नुषेति पृच्छन्तीं कथं चातिमनस्विनीम्॥
इति रामं महात्मानम् विलपन्तमनाथवत् । उवाच
लक्ष्मणो भ्राता वचनं युक्तमव्ययम् ॥
संस्तम्भ राम भद्रं ते मा शुचः पुरुषोत्तम ।
नेदृशानां मतिर्मन्दा भवत्यकलुषात्मनाम् ॥
उत्साहो बलवानार्य नास्त्युत्साहात्परं बलम् ।
सोत्साहस्यास्ति लोकेऽस्मिन् न किञ्चिदपि दुर्लभम्॥
उत्साहवन्तः पुरुषा नावसीदन्ति कर्मसु ।
उत्साहमात्रमाश्रित्य सीतां प्रतिलभेमहि ॥
त्यज्यतां कामवृत्तत्वं शोकं संन्यस्य पृष्ठतः ।
महात्मानं कृतात्मानम् आत्मानं नावबुध्यसे ॥
एवं सम्बोधितस्तेन शोकोपहतचेतनः । त्यज्य शोकञ्च मोहञ्च
रामो धैर्यमुपागमत् ॥
सोऽभ्यतिक्रामदव्यग्रः तामचिन्त्यपराक्रमः । रामः
पम्पां सुरुचिराम् रम्यां पारिप्लवद्रुमाम् ॥
तौ तु दृष्ट्वा महात्मानौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ।
वरायुधधरौ वीरौ सुग्रीवश्शङ्कितोऽभवत् ॥
सुग्रीवस्तु शुभं वाक्यम् हनूमन्तमुवाच ह ।
शुद्धात्मानौ यदि त्वेतौ जानीहि त्वं प्लवङ्गम ॥
इत्येवं कपिराजेन सन्दिष्टो मारुतात्मजः । आबभाषे तदा वीरौ यथावत्प्रशशंस च ॥
देशं कथमिमं प्राप्तौ भवन्तौ वरवर्णिनौ ॥
सुग्रीवो नाम धर्मात्मा कश्चिद्वानरयूथपः ।
वीरो विनिकृतो भ्रात्रा जगद्भ्रमति दुःखितः ॥
प्राप्तोऽहं प्रेषितस्तेन सुग्रीवेण महात्मना ।
राज्ञा वानरमुख्यानाम् हनुमान्नाम वानरः ॥
युवाभ्यां सह धर्मात्मा
सुग्रीवस्सख्यमिच्छति । तस्य मां सचिवं वित्तम् वानरं पवनात्मजम् ।
एतच्छ्रुत्वा वचन्तस्य रामो लक्ष्मणमब्रवीत् । सचिवोऽयं कपीन्द्रस्य
सुग्रीवस्य महात्मनः ।
तमेव काङ्क्षमाणस्य ममान्तिकमिहागतः ॥ तमभ्यभाष सौमित्रे
स्नेहयुक्तमरिन्दम ॥
नानृग्वेदविनीतस्य नाऽऽयजुर्वेदधारिणः ।
नाऽसामवेदविदुषः शक्यमेवं प्रभाषितुम् ॥
नूनं व्याकरणं कृत्स्नम् अनेन बहुधा श्रुतम् । बहु
व्याहरताऽनेन न किञ्चिदपशब्दितम् ॥
एवमुक्तस्तु सौमित्रिः सुग्रीवसचिवं कपिम् । अभ्यभाषत
वाक्यज्ञो वाक्यज्ञं पवनात्मजम् ॥
तमेव चाऽऽवां मार्गावः सुग्रीवं प्लवगेश्वरम् ॥
राजा दशरथो नाम द्युतिमान्धर्मवत्सलः । तस्यायं
पूर्वजः पुत्रो रामो नाम जनैः श्रुतः ॥
शरण्यस्सर्वभूतानाम् पितुर्निर्देशपारगः ॥
राज्याद्भ्रष्टो वने वस्तुम् मया
सार्धमिहागतः । भार्यया च महातेजाः सीतयाऽनुगतो वशी ॥
रक्षसाऽपहृता भार्या रहिते कामरूपिणा । तच्च न ज्ञायते रक्षः पत्नी येनास्य सा हृता ॥
अहं चैव हि रामश्च सुग्रीवं शरणं गतौ ॥
ततस्स तु महाप्राज्ञो हनुमान्मारुतात्मजः । पृष्ठमारोप्य तौ
वीरौ गत्वा तु मलयं गिरिम्।
आचचक्षे तदा वीरौ कपिराजाय राघवौ ॥
अयं रामो महाप्राज्ञ सम्प्राप्तो दृढविक्रम ।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा स त्वां शरणं गतः ॥
श्रुत्वा हनुमतो वाक्यम् सुग्रीवो हृष्टमानसः ।
दर्शनीयतमो भूत्वा प्रीत्या प्रोवाच राघवम् ॥
भवान्धर्मविनीतश्च विक्रान्तस्सर्ववत्सलः ॥
तन्ममैवैष सत्कारो लाभश्चैवोत्तमः प्रभो ।
यत्त्वमिच्छसि सौहार्दम् वानरेण मया सह ॥
रोचते यदि वा सख्यम् बाहुरेष प्रसारितः ।
गृह्यतां पाणिना पाणिः मर्यादा बध्यतां ध्रुवा ॥
एतत्तु वचनं श्रुत्वा सुग्रीवेण सुभाषितम् । स
प्रहृष्टमना हस्तम् पीडयामास पाणिना ।
ततोऽग्निं दीप्यमानं तौ चक्रतुश्च प्रदक्षिणम् ।
सुग्रीवो राघवश्चैव वयस्यत्वमुपागतौ ॥
38. Rama and Sugriva enter into a treaty
ततः प्रहृष्टः हर्षव्याकुललोचनः सुग्रीवः तदा श्लक्ष्णं
मधुरया गिरा
रामं प्रत्युवाच ।
Then, pleased Sugriva, with his eyes agitated with joy,
said to Rāma, in a gentle and sweet voice:
“राम अहं विनिकृतो भयार्दितः हृतभार्यो त्रस्तो तदुपाश्रितः इह
दुर्गमे वने चरामि ।
O Rāma, cheated, with wife taken away, afflicted by fear,
trembling, I wander here having taken shelter in this impenetrable forest.
महाभाग वालिनो मे भयार्तस्याभयं कुरु ।
O noble one, give me safety from fear from Vali of whom I
am afraid.”
काकुत्स्थः प्रहसन्निव सुग्रीवं प्रत्यभाषत ।
Kākutstha (Rama), responded to Sugriva as if smiling:
“महाकपे उपकारफलं मित्रम् मे विदितं । तव
भार्यापहारिणम् तं वालिनं वधिष्यामि ।
O great monkey, it is known to me that the fruit of
friendsip is help. I will kill that Vali who took away your wife.”
स तु तद्वचनं श्रुत्वा सुमहद्वाक्यं अब्रवीत् ।
Hearing those words, he spoke these great words:
“राम मे सचिवो मन्त्रिसत्तमः अयं हनुमान् यन्निमित्तं
त्वम् निर्जनं वनमागतः आख्याति ।
Rama, this Hanuman, my advisor, the best of ministers,
tells me the reason why you came to the forest devoid of people.
त्वया धीमता लक्ष्मणेन जनकात्मजा
रुदती रक्षसाऽपहृता ।
Your wife, Maithili daughter of Janaka, separated from you
and the wise Lakshmana, was abducted crying by the demon.
अहं नष्टां वेदश्रुतीमिव तामानयिष्यामि ।
अनुमानात्तु जानामि सा मैथिली न संशयः ।
I will bring her back like the lost scripture, Vedas. I
know by inference that it must be Maithili, no doubt.
क्रूरकर्मणा रक्षसा ह्रियमाणा राम रामेति लक्ष्मणेति च विस्वरम् क्रोशन्ती मया दृष्टा ।
She was seen by me crying hoarsely, ‘Rama, Lakshmana,’ as
she was carried away by the Rakshasa of cruel deeds.
अहं तया त्यक्तम् उत्तरीयं शुभान्याभरणानि च आनयिष्यामि । तानि
प्रत्यभिज्ञातुमर्हसि ।
I will bring the upper garment dropped by her and also the
auspicious ornaments. You may recognize them.
उत्तरीयं शुभान्याभरणानि च गृहीत्वा तु इदं पश्येति रामाय वानरः दर्शयामास
।
The monkey, holding the upper garment and the auspicious
ornaments, showed them to Rāma saying, ‘See, this.’
ततो वासः शुभान्याभरणानि च गृहीत्वा तु परिदेवयितुं दीनम्
रामस्समुपचक्रमे ।
Taking the garment and the auspicious ornaments, Rama began
to lament weakly.
“लक्ष्मण ह्रियमाणया वैदेह्या शरीरात् भूमौ सन्त्यक्तं
इदं उत्तरीयं
भूषणानि च पश्य ।
Lakshmaṇa, look at this upper garment and the ornaments
dropped on the ground from the body of Vaidēhi that was being carried off.”
एवमुक्तस्तु रामेण लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत् ।
Thus told by Rāma, Lakshmaṇa said these words:
“अहम् केयूरे न जानामि । अहम् कुण्डले च न पश्यामि ।
नूपुरे तु नित्यम् पादाभिवंदनात्
अभिजानामि ।
I do not know the bracelets. I do not see the ear-pendants
either. But I recognise the anklets, from my saluting her feet every day’.”
ततस्तु राघवो सुग्रीवं इदं वाक्यं अब्रवीत् ।
Then Rāghava said to Sugriva these words:
“सुग्रीव मम प्राणैः प्रिया प्रिया कं देशम्
रौद्ररूपेण रक्षसा ह्रियन्ती त्वया लक्षिता ब्रूहि ।
O Sugriva! Tell me to which place did you see my dear one,
dearer than my life, being carried off by the demon of fierce look?
आर्तेन रामेण एवमुक्तस्तु वानरः सुग्रीवो प्राञ्जलिः सबाष्पं बाष्पगद्गदः वाक्यं
अब्रवीत् ।
Thus asked by the afflicted Rāma, the monkey, Sugriva, said
this with folded hands and in tears in a voice choked by tears.
“तस्य पापरक्षसः निलयं सर्वथा न जाने ।
I do not know by any means the domicile of that sinful
demon.
अरिन्दम ते सत्यं प्रतिजानामि । शोक त्यज । यथा
प्राप्स्यसि मैथिलीं तथा यत्नं करिष्यामि ।
But, o subduer of foes, I promise to you truly. Cast off
sorrow. I will make efforts in such a manner as will make you retrieve her.
सर्वलोकाभयङ्कर त्वं मे वालिनो भयार्तस्य
अनाथस्य ममापि प्रसादं कर्तुमर्हसि ।
O refuge of the whole world, you should be gracious to me
also, helpless and afflicted with fear from Vali.”
“एवमुक्तस्तु तेजस्वी धर्मज्ञो धर्मवत्सलः स
काकुत्स्थः सुग्रीवं प्रहसन्निव प्रत्युवाच ।
Thus told, the resplendent Kākutstha, who knew Dharma and
was devoted to it, smilingly replied to Sugriva:“उपकारफलं मित्रम् अपकारो
अरिलक्षणम् । अद्यैव तव भार्यापहारिणम् तं वधिष्यामि ।
The fruit of friendship is help. The quality of a foe is
doing harm. This very day I shall kill him who has robbed your wife.
त्वां शोकसागरे मग्नं आत्मानुमानात् पश्यामि ।
त्वामहं तारयिष्यामि । पुष्कलम् कामं प्राप्स्यसि ।
I see you drowned in an ocean of sorrow from my own
analogy. I shall get you out of it. You will obtain in abundance your desire.
रामस्य हर्षपौरुषवर्धनम् वचनं श्रुत्वा सुग्रीवः राघवं पूजयाञ्चक्रे
प्रशशंस च ।
Hearing Rāma’s word that enhanced joy and manliness,
Sugriva paid worshipped and praised Raghava.
ततः प्रहृष्टस्सुग्रीवः श्लक्ष्णं मधुरया गिरा ।
प्रत्युवाच तदा रामम् हर्षव्याकुललोचनः ॥
अहं विनिकृतो राम चरामीह भयार्दितः । हृतभार्यो वने
त्रस्तो दुर्गमेतदुपाश्रितः ॥
वालिनो मे महाभाग भयार्तस्याभयं कुरु ॥ प्रत्यभाषत काकुत्स्थः
सुग्रीवं प्रहसन्निव ॥
उपकारफलं मित्रम् विदितं मे महाकपे । वालिनं तं
वधिष्यामि तव भार्यापहारिणम् ॥
स तु तद्वचनं श्रुत्वा सुमहद्वाक्यमब्रवीत् ॥
अयमाख्याति मे राम सचिवो मन्त्रिसत्तमः ।
हनुमान्यन्निमित्तं त्वम् निर्जनं वनमागतः ॥ रक्षसाऽपहृता भार्या
मैथिली जनकात्मजा । त्वया वियुक्ता रुदती लक्ष्मणेन च धीमता ॥
अहं तामानयिष्यामि नष्टां वेदश्रुतीमिव । अनुमानात्तु
जानामि मैथिली सा न संशयः ॥
ह्रियमाणा मया दृष्टा रक्षसा क्रूरकर्मणा । क्रोशन्ती
राम रामेति लक्ष्मणेति च विस्वरम् ॥
उत्तरीयं तया त्यक्तम् शुभान्याभरणानि च । आनयिष्याम्यहं
तानि प्रत्यभिज्ञातुमर्हसि ॥
उत्तरीयं गृहीत्वा तु शुभान्याभरणानि च । इदं पश्येति
रामाय दर्शयामास वानरः ॥
ततो गृहीत्वा वासस्तु श्शुभान्याभरणानि च ।
परिदेवयितुं दीनम् रामस्समुपचक्रमे ॥
पश्य लक्ष्मण वैदेह्या सन्त्यक्तं ह्रियमाणया ।
उत्तरीयमिदं भूमौ शरीराद्भूषणानि च ॥
एवमुक्तस्तु रामेण लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत् ॥
नाभिजानामि केयूरे न
च पश्यामि कुण्डले । नूपुरेत्वभिजानामि नित्यम् पादाभिवंदनात् ॥
ततस्तु राघवो वाक्यम् सुग्रीवमिदमब्रवीत् ॥
ब्रूहि सुग्रीव कं देशम् ह्रियन्ती लक्षिता त्वया ।
रक्षसा रौद्ररूपेण मम प्राणैः प्रिया प्रिया ॥
एवमुक्तस्तु सुग्रीवो रामेणार्तेन वानरः ।
अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यम् सबाष्पं बाष्पगद्गदः ॥
न जाने निलयं तस्य सर्वथा पापरक्षसः ॥
सत्यं ते प्रतिजानामि त्यज शोकमरिन्दम । करिष्यामि
तथा यत्नम् यथा प्राप्स्यसि मैथिलीम् ॥
वालिनस्तु भयार्तस्य सर्वलोक भयापह । कर्तुमर्हसि मे
वीर प्रसादं तस्य निग्रहात् ॥
एवमुक्तस्स तेजस्वी धर्मज्ञो धर्मसंहितम् । वचनं
वक्तुमारेभे सुग्रीवं प्रहसन्निव ॥
उपकारफलं मित्रम् अपकारोऽरिलक्षणम् । अद्यैव तं
वधिष्यामि तव भार्यापहारिणम् ॥
आत्मानुमानात्पश्यामि मग्नं त्वां शोकसागरे । त्वामहं
तारयिष्यामि कामं प्राप्स्यसि पुष्कलम् ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा हर्षपौरुषवर्धनम् । सुग्रीवः
पूजयाञ्चक्रे राघवं प्रशशंस च ॥
39. The end of Vali
सर्वे ते वालिनः पुरीं किष्किन्धां त्वरितं
गत्वा वृक्षैरात्मानमावृत्य गहने वने व्यतिष्ठन् ।
Then all of them, proceeding swiftly to Kishkindhā, the
city of Vāli, stood in the dense forest covering themselves with trees.
अथ शत्रुसूदनः तं सुग्रीवं वचनं उवाच । “सुग्रीव
भ्रातृरूपिणम् वैरिणं मम दर्शय ।
Then, the vanquisher of foes told Sugriva these words: “O
Sugriva, show me Vāli, your enemy in the form of a brother.
यावत् वने वाली विनिहतो पांसुषु वेष्टते प्रतिज्ञां सफलां च
करिष्यामि । सम्भ्रमम् जहि ।
I will bring to fruition my promise with Vali killed and
rolling in dust. Overcome your misgiving.”
स हेमपिङ्गलः सुग्रीवो तु रामवचश्श्रुत्वा
अम्बरं विनिर्भिन्दन्निव
क्रूरनादेन ननर्द ।
Hearing the words of Rāma, Sugriva of golden yellow
complexion, yelled with a raucous sound as if splitting the sky.
तस्य सर्वभूतप्रकम्पनं निनदं श्रुत्वा तु
परमरोषणः वाली नगरान्निर्ययौ ।
Hearing his yell that shook all beings, the supremely angry
Vali went of the city.
ततः स श्रीमान् हेमपिङ्गलं सुग्रीवं ददर्श ।
तयोर्युद्धं वृत्रवासवयोरिव घोरं अभूत् ।
Then the auspicious one (Vali) saw Sugriva of golden yello
hue. Their fight became terrible like that between Vrtra and Indra.
अथो सः राघवः हीयमानंमुहुर्मुहुः दिशश्चैव
वीक्षमाणंवानरेश्वरं सुग्रीवं अपश्यत् ।
Rāghava thensaw Sugriva, the Lord of monkeys, growing
weaker and looking epeatedly in every direction.
राघवेण महाबाणो वालिवक्षसि पातितः ।
A great arrow was struck by Raghava in the chest of Vali
ततस्तेन वेगेन अभिहतो महातेजा वीर्ययुक्तः
कपीश्वरः वाली महीतले निपपात ।
Then, struck fast by it, the greatly effulgent and valiant
king of monkeys, Vali, fell on the earth.
तदा गतार्चिषं अनलम् इव सङ्ख्ये पतितं तं
लक्ष्मणानुगतो रामो ददर्श उपससर्प च ।
Then, Rama, accompanied by Lakshmana, saw him fallen in the
battle like fire with flames dead, and went near.
तं राघवं महाबलम् लक्ष्मणं च दृष्ट्वा वाली
प्रश्रितं परुषं धर्मसंहितं वाक्यं अब्रवीत् ।
Seeing that Raghava and mighty Lakshmana, Vali spoke polite
but hard-hitting words steeped in dharma.
“त्वं नराधिपतेः पुत्रः प्रतीतः प्रियदर्शनः कुलीनः सत्त्वसंपन्नः तेजस्वी चरितव्रतः ।
You are the son of an emperor, well-known, pleasant in appearance,
well-born, endowed with strength, splendor and good conduct.
यदहं युद्धसंरब्ध शरेणोरसि ताडितः पराङ्मुखवधं
कृत्वा अत्र को गुणः प्राप्तः ।
What merit have you gained if I, engaged in battle, have
been struck in the chest by an arrow and killed from hiding?
रामः करुणवेदी च प्रजानां च हिते रतः सानुक्रोशो महोत्साहः समयज्ञो
दृढव्रतः इति ते यशो सर्वभूतानि भुवि कथयन्ति ।
All beings on the earth say that Rāma is merciful,
interested in the welfare of the subjects, filled with compassion, energetic,
versed in the rules of conduct and of firm determination.
राजन् दमश्शमः क्षमा धर्मो धृतिस्सत्यं पराक्रमः
अपराधिषु दण्डश्च अपि पार्थिवानां गुणाः ।
O king, punishment, control of passion, tolerance,
righteousness, steadfastness, truthfulness, valour and punishment of offenders
are the qualities of kings.
स्वर्गते मयि सुग्रीवः यत् राज्यं प्राप्नुयात्
युक्तं । यदधर्मेण त्वया अहं रणे निहतो अयुक्तं ।
If Sugriva gets the kingdom after I go to heaven, it is
proper. If I am killed in the battle unjustly by you, it is improper.
काममेवं विधो लोकः कालेन विनियुज्यते । भवता क्षमं प्राप्तं चेत् साधु
उत्तरं चिन्त्यताम् ।
Every creature meets with his end this way; let it be. If
your deed was honorable, you may think of a good answer.”
तदा अधिक्षिप्तः रामः पश्चात् वालिनमब्रवीत् ।
Then, thus rebuked, Rama told Vali:
“धर्ममर्थं च कामं च समयं चापि लौकिकं अविज्ञाय कथं बाल्यात् मां इह अद्य
विगर्हसे ।
How do you blame me, out of childishness, without knowing
well dharma, artha and kama, and worldly custom?
सौम्य बुद्धिसम्पन्नान् वृद्धान् आचार्यसम्मतान्
अपृष्ट्वा वानरचापल्यात् किं मां वक्ततुं इह इच्छसि ।
My dear, without enquiring of elders endowed with wisdom
and honoured preceptors, what do you like to tell me out of fickleness of
monkeys?
सशैलवनकानना इयं भूमिः मृगपक्षिमनुष्याणां निग्रहानुग्रहेष्वपि
इक्ष्वाकूणां ।
This earth, along with the mountains, forests and woods, is
of Ikshvakus even in regard to punishment and reward of all animals, birds and
humans.
धर्मात्मा सत्यवागृजुः धर्मकामार्थतत्त्वज्ञो
निग्रहानुग्रहे रतः भरतः तां पालयति ।
Bharata, the righteous-souled, who is true to his word,
just, fully conversant with dharma, artha and kāma and devoted to meting out
punishment and rewards, is ruling it.
तस्य धर्मकृतादेशा वयमन्ये च पार्थिवाः
धर्मसन्तानमिच्छवः कृत्स्नां वसुधां चरामः ।
We and other rulers of the earth, ordered by him who is
rendering dharma, go about the entire earth desirous of perpetuating
righteousness.
तस्मिन् नृपतिशार्दूले धर्मवत्सले भरते अखिलां भूमिं
पालयति कश्चरेत् धर्मनिग्रहम् ।
When he, Bharata, a tiger among kings, lover of dharma
rules the entire earth, who can dare violate dharma?
ते वयं स्वधर्मे परमे स्थिताः भरताज्ञां
पुरस्कृत्य धर्मविभ्रष्टं यथाविधि निगृह्णीमो ।
We, rooted in our own supreme dharma, will punish those
fallen from dharma as prescribed, keeping in view the order of Bharata.
ज्येष्ठो भ्राता पिता यश्च विद्यां प्रयच्छति
चैव त्रयस्ते पितरो धर्मे पथि च वर्तिनः ज्ञेया ।
It is to be known that the elder brother, the father, and
the one who imparts knowledge, are all three to be regarded as a father by one
who follows the path of dharma.
यवीयान् आत्मनः पुत्रः गुणोदितः शिष्यश्चापि ते त्रयः पुत्रवत् चिन्त्या
धर्मश्चेत् अत्र कारणम् ।
One should look upon these three, the younger brother,
one’s own son and a disciple of good qualities, as one’s son, if indeed dharma
is the motivator.
प्लवङ्गम सतां धर्मः सूक्ष्मः परमदुर्ज्ञेयः ।
सर्वभूतानाम् हृदिस्थः आत्मा शुभाशुभम् वेद ।
O monkey, the dharma of good people is subtle and very
difficult to understand. The soul in the heart of all beings knows what is good
and what is not good.
अहं तु अस्य वचनस्य व्यक्ततां ते ब्रवीमि । मां केवलं रोषात् हि
त्वं विगर्हितुं न अर्हसि ।
I will tell it to you plainly. You ought not to rebuke me just in anger.
यदर्थं त्वं मया हतः तदेतत्कारणं पश्य । सनातनं धर्मं
त्यक्त्वा भ्रातुः भार्यायां वर्तसि ।
See the reason why you were slain by me. You indulge in the
wife of your brother abandoning the ancient dharma.
पापकर्मकृत् अस्य महात्मनः सुग्रीवस्य धरमाणस्य
त्वं स्नुषायां रुमायां कामात् वर्तसे ।
Perpetrator of sinful act, you are with your daughter-in-law
in lust, even as this great-souled Sugriva is alive.
वानर धर्मात् तद्व्यतीतस्य कामवृत्तस्य
भ्रातृभार्याभिमर्शे अस्मिन् ते अयं दण्डो प्रतिपादितः ।
O monkey, this punishment has been slapped on you, who have
transgressed dharma, addicted to kama and for carnal contact with your
brother’s wife.
लक्ष्मणेन यथा तथा सुग्रीवेण च मे सख्यं ।
दारराज्यनिमित्तं च सः मे निःश्रेयसे रतः ।
My friendship with Sugriva is as with Lakshmaṇa. For the
purpose of regaining wife and kingdom, he is devoted to my welfare.
तदेभिः महद्भिः धर्मसंहितैः सर्वैः कारणैः तव
यद्युक्तं शासनं तद्भवान् अनुमन्यताम् ॥
You will do well to agree with the propriety of the ruling
given to you for all these lofty reasons steeped in dharma.
सर्वथा तव निग्रहः धर्म इत्येव द्रष्टव्यः ।
It is to be seen that by all means your punishment is right
only.
वीर हरिपुङ्गव भूयः अपरं कारणं अपि च शृणु यत् हेतुं श्रुत्वा मन्युं
कर्तु न अर्हसि ।
O valiant one, bull among monkeys, listen to another reason
also, after hearing which you will not be right in being angry.
वागुराभिश्च पाशैश्च कूटैश्च विविधैः नराः ।
प्रतिच्छन्नाश्च दृश्याश्च सुबहून्मृगान् गृह्णन्ति ।
People catch very many animals by various types of net,
noose and trap, either concealed or seen.
वानरश्रेष्ठ दुर्लभस्य धर्मस्य शुभस्य च जीवितस्य राजानो
प्रदातारो न संशयः ।
O best of monkeys, there is no doubt that kings are
bestowers of righteousness tht is difficult to attain and of life that is
enjoyable.
तान्न हिंस्यान् न आक्रोशेत् न आक्षिपेत् अप्रियं न
वदेत् ।
एते देवा मानुषरूपेण चरन्ति
महीतले ।
They should not be injured, blamed, objected to or spoken
harshly to. These are gods in the form of mortals treading on the earth.
त्वं तु धर्ममविज्ञाय केवलं रोषमास्थितः पितृपैतामहे धर्मे स्थितम् मां
विदूषयसि ।
But you, not knowing what dharma is and being simply
anchored in anger, blame me, who am fixed in dharma that has come down from
generation to generation.”
एवमुक्तस्तु रामेण वाली भृशम् प्रव्यथितो धर्मे अधिगतनिश्चयः राघवे दोषं
न दध्यौ ।
Told thus by Rāma, Vāli felt repentant deeply and became
firm in appreciation of dharma and did not hold Raghava to blame.
ततो वानरेश्वरः प्राञ्जलिः रामं प्रत्युवाच ।
Then the Lord of monkeys replied to Rāma with folded hands:
“यत्त्वमात्थ नरश्रेष्ठ तदेवं नात्र संशयः ।
O best of men, whatever you said is true indeed. There is
doubt in it.
राघव वाक्यं यत् मया पूर्वं प्रमादात् अयुक्तं
अप्रियं तत्रापि मे दोषं कर्तुं नार्हसि खलु ।
O Rāghava, you should not find fault even in whatever was
told by me out of inadvertence, improperly and unkindly.
त्वं हि दृष्टार्थतत्त्वज्ञः प्रजानां च हिते रतः
कार्यकारणसिद्धौ च प्रसन्ना बुद्धिरव्यया ।
You are well versed in the practice of truth and devoted to
the welfare of the subjects. Your intellect is constant and clear in finding
out causes and effects.
सुग्रीवे चाङ्गदे चैव उत्तमां मतिं विधत्स्व । त्वं
हि शास्ता च गोप्ता च कार्याकार्यविधौ स्थितः ।
Bestow the best of your concern upon Sugriva as well as Aṅgada.
You are the ruler and protector and in charge of what should be and should not
be done.
राजन् नरपते या ते वृत्तिः भरते लक्ष्मणे च सुग्रीवे
चाङ्गदे तां चिन्तयितुं अर्हसि ।
O king, lord of men,
it behoves you to adopt the same attitude to Sugriva and Aṅgada as to Bharata
and Lakshmaṇa.
यथा मद्दोषकृतदोषां तां तपस्विनीं तारां सुग्रीवो
नावमन्येत तथा अवस्थातुं अर्हसि ।
You must also prevail upon Sugriva not to humiliate the
pious Tara who is implicated in my wrong doings.”
सन्नतो रामं इत्युक्त्वा प्लवगेश्वरः सुग्रीवं आभाष्य
व्यक्तया वाचा सस्नेहं इदमब्रवीत् ।
Having spoken thus with humility to Rama, the lord of
monkeys, speaking to Sugriva, said these words in clear terms with affection.
सुग्रीव किल्बिषात् बुद्धिमोहेन भविष्येण बलात्
कृष्यमाणं मां दोषेण गन्तुं न अर्हसि ।
Sugriva, you should not impute blame to me, who have been
constrained by the folly which is to bring about the inevitable.
सौहार्द तात मन्ये आवयोः सुखं युगपत् भ्रातृयुक्तं हि न विहितं । तदिदं नान्यथा ।
Dear brother, we are not destined to enjoy a good life
together at the same time nor brotherly affection. That was not to be
otherwise.
त्वमद्यैव एषां वनौकसाम् राज्यं प्रतिपद्य । अद्यैव मामपि
वैवस्वतक्षयम् गच्छन्तम् विद्धि ।
Take this kingdom of the forest dwellers now itself. Also
know me to be going to the abode of death now itself.
वीर राजन् अस्यां तु अवस्थायाम् अहं यद्वचः वक्ष्यामि
यद्यपि असुकरं
तत् कर्तुमेव अर्हसि ।
O valiant king, whatever words I speak in this plight,
however difficult it is, you ought to do it.
सुखार्हं सुखसंवृद्धम् एनं बालं अबालिशम्
बाष्पपूर्णमुखं भूमौ पतितं अङ्गदम् पश्य ।
Look at this Aṅgada, a boy but wise, used to plenty of
comfort, with face full of tears, and fallen on the ground.
मम प्राणैः प्रियतरम् पुत्रं मयाहीनं अहीनार्थं औरसम्
पुत्रमिव सर्वतः परिपालय ।
Protect my son dearer to me than my life, deprived of me,
as your own son not lacking anything.
ते राघवस्य च कार्यं अविशङ्कया कर्तव्यं । अकरणे हि
अधर्मो स्यात् । विमानितः त्वां च हिंस्यात् ।
And the task of Raghava also must be carried out
unfalteringly. Not doing so would be against dharma. Disregarded, he may punish
you.
इत्युक्त्वा अथ विवृत्ताक्षः भृशम् शरसम्पीडितो
विवृतैः र्भीमैः दशनै उत्क्रान्तजीवितः बभूव ।
Having said thus, he died, agonized by the arrow, with his
eyes opened wide and his terrible teeth exposed.
ततो सुग्रीवः विक्रोशन् अङ्गदेन सहैव तु उद्यम्य वालिनं शिबिकां आरोपयत ।
Then Sugriva, crying, along with Aṅgada,mounted the dead body
of Vali, in the palanquin.
ते प्लवङ्गमाः वालिनं तु विधिपूर्वं संस्कृत्य
सुग्रीवतारासहिताः वानरा जलम् सिषिचुः ।
Those monkeys, performing the rites as prescribed for Vali,
offered water libations to him along with Sugriva and Tara.
सर्वे ते त्वरितं गत्वा किष्किन्धां वालिनः पुरीम् ।
वृक्षैरात्मानमावृत्य व्यतिष्ठन्गहने वने ॥
तमथोवाच सुग्रीवं वचनं शत्रुसूदनः । मम दर्शय
सुग्रीव वैरिणं भ्रातृरूपिणम् ॥
वाली विनिहतो यावत् वने पांसुषु वेष्टते । सफलां च करिष्यामि प्रतिज्ञां
जहि सम्भ्रमम् ॥
स तु रामवचश्श्रुत्वा सुग्रीवो हेमपिङ्गलः । ननर्द
क्रूरनादेन विनिर्भिन्दन्निवाम्बरम् ॥
श्रुत्वा तु तस्य निनदं सर्वभूतप्रकम्पनम् ।
नगरान्निर्ययौ वाली परमरोषणः॥
हीयमानमथोऽपश्यत् सुग्रीवं वानरेश्वरम् । वीक्षमाणं
दिशश्चैव राघवस्स मुहुर्मुहुः ॥
स ददर्श ततश्श्रीमान् सुग्रीवं हेमपिङ्गलम् ।
तयोर्युद्धमभूद्घोरं वृत्रवासवयोरिव ॥
राघवेण महाबाणो वालिवक्षसि पातितः ॥
ततस्तेन महातेजा वीर्ययुक्तः कपीश्वरः । वेगेनाभिहतो
वाली निपपात महीतले ।
तं तदा पतितं सङ्ख्ये गतार्चिषमिवानलम् ।
लक्ष्मणानुगतो रामो ददर्शोपससर्प च ॥
तं दृष्ट्वा राघवं वाली लक्ष्मणं च महाबलम् ।
अब्रवीत्प्रश्रितं वाक्यम् परुषं धर्मसंहितम् ।
त्वं नराधिपतेः पुत्रः प्रतीतः प्रियदर्शनः । कुलीनः
सत्त्वसंपन्नः तेजस्वी चरितव्रतः ॥
पराङ्मुखवधं कृत्वा कोऽत्र प्राप्तस्त्वया गुणः । यदहं युद्धसंरब्ध
शरेणोरसि ताडितः ॥
रामः करुणवेदी च प्रजानां च हिते रतः । सानुक्रोशो
महोत्साहः समयज्ञो दृढव्रतः ।
इति ते सर्वभूतानि कथयन्ति यशो भुवि ॥
दमश्शमः क्षमा धर्मो धृतिस्सत्यं पराक्रमः ।
पार्थिवानां गुणा राजन् दण्डश्चाप्यपराधिषु ॥
युक्तं यत्प्राप्नुयाद्राज्यं सुग्रीवस्स्वर्गते मयि
। अयुक्तं यदधर्मेण त्वयाऽहं निहतो रणे ॥
काममेवं विधो लोकः कालेन विनियुज्यते । क्षमं
चेद्भवता प्राप्तमुत्तरं साधु चिन्त्यताम् ॥
अधिक्षिप्तस्तदा रामः पश्चाद्वालिनमब्रवीत् ॥
धर्ममर्थं च कामं च समयं चापि लौकिकम् । अविज्ञाय कथं
बाल्यात् मामिहाद्य विगर्हसे ॥
अपृष्ट्वा बुद्धिसम्पन्नान् वृद्धानाचार्यसम्मतान् ।
सौम्य वानरचापल्यात् किं मावक्तुमिहेच्छसि ॥
इक्ष्वाकूणामियं भूमिः सशैलवनकानना ।
मृगपक्षिमनुष्याणाम् निग्रहानुग्रहेष्वपि ॥
तां पालयति धर्मात्मा भरतस्सत्यवागृजुः ।
धर्मकामार्थतत्त्वज्ञो निग्रहानुग्रहे रतः ॥
तस्य धर्मकृतादेशा वयमन्ये च पार्थिवाः । चरामो
वसुधां कृत्स्नां धर्मसन्तानमिच्छवः ॥
तस्मिन्नृपतिशार्दूले भरते धर्मवत्सले । पालयत्यखिलां
भूमिं कश्चरेद्धर्मनिग्रहम् ॥
ते वयं धर्मविभ्रष्टं स्वधर्मे परमे स्थिताः ।
भरताज्ञां पुरस्कृत्य निगृह्णीमो यथाविधि ॥
ज्येष्ठो भ्राता पिता चैव यश्च विद्यां प्रयच्छति । त्रयस्ते पितरो ज्ञेया
धर्मे च पथि वर्तिनः ॥
यवीयानात्मनः पुत्रः शिष्यश्चापि गुणोदितः ।
पुत्रवत्ते त्रयश्चिन्त्या धर्मश्चेदत्रकारणम् ॥
सूक्ष्मः परमदुर्ज्ञेयः सतां धर्मः प्लवङ्गम ।
हृदिस्थस्सर्वभूतानाम् आत्मा वेद शुभाशुभम् ॥
अहं तु व्यक्ततामस्य वचनस्य ब्रवीमि ते । न हि मां
केवलं रोषात् त्वं विगर्हितुमर्हसि ॥
तदेतत्कारणं पश्य यदर्थं त्वं मया हतः ।
भ्रातुर्वर्तसि भार्यायां त्यक्त्वा धर्मं सनातनम् ॥
अस्य त्वं धरमाणस्य सुग्रीवस्य महात्मनः । रुमायां
वर्तसे कामात् स्नुषायां पापकर्मकृत् ॥
तद्व्यतीतस्य ते धर्ममां कामवृत्तस्य वानर ।
भ्रातृभार्याभिमर्शेऽस्मिन् दण्डोऽयं प्रतिपादितः ॥
सुग्रीवेण च मे सख्यं लक्ष्मणेन यथा तथा ।
दारराज्यनिमित्तं च निःश्रेयसकरस्स मे ॥
तदेभिः कारणैस्सर्वैः महद्भिर्धर्मसंहितैः । शासनं तव
यद्युक्तं तद्भवाननुमन्यताम् ॥
सर्वथा धर्म इत्येव द्रष्टव्यस्तव निग्रहः । शृणु चाप्यपरं भूयः
कारणं हरिपुङ्गव । यच्छ्रुत्वा हेतुमद्वीर न मन्युं कर्तुमर्हसि ॥
वागुराभिश्च पाशैश्च कूटैश्च विविधैर्नराः ।
प्रतिच्छन्नाश्च दृश्याश्च गृह्णन्ति सुबहून्मृगान् ॥
दुर्लभस्य च धर्मस्य जीवितस्य शुभस्य च । राजानो
वानरश्रेष्ठ प्रदातारो न संशयः ॥
तान्न हिंस्यान्न चाक्रोशेत् नाक्षिपेन्नाप्रियं
वदेत् । देवा मानुषरूपेण चरन्त्येते महीतले ॥
त्वं तु धर्ममविज्ञाय केवलं रोषमास्थितः । विदूषयसि
मां धर्मे पितृपैतामहे स्थितम् ॥
एवमुक्तस्तु रामेण वाली प्रव्यथितो भृशम् । न दोषं
राघवे दध्यौ धर्मेऽधिगतनिश्चयः ॥
प्रत्युवाच ततो रामं प्राञ्जलिर्वानरेश्वरः ॥ यत्त्वमात्थ नरश्रेष्ठ
तदेवं नात्र संशयः ॥
यदयुक्तं मया पूर्वं प्रमादाद्वाक्यमप्रियम् ।
तत्रापि खलु मे दोषं कर्तुं नार्हसि राघव ॥
त्वं हि दृष्टार्थतत्त्वज्ञः प्रजानां च हिते रतः ।
कार्यकारणसिद्धौ च प्रसन्ना बुद्धिरव्यया ॥
सुग्रीवे चाङ्गदे चैव विधत्स्व मतिमुत्तमाम् । त्वं
हि शास्ता च गोप्ता च कार्याकार्यविधौ स्थितः ॥
या ते नरपते वृत्तिः भरते लक्ष्मणे च या । सुग्रीवे
चाङ्गदे राजन् तां चिन्तयितुमर्हसि ॥
मद्दोषकृतदोषां तां यथा तारां तपस्विनीम् । सुग्रीवो
नावमन्येत तथाऽवस्थातुमर्हसि ॥
इत्युक्त्वा सन्नतो रामं सुग्रीवं प्लवगेश्वरः ।
आभाष्य व्यक्तया वाचा सस्नेहमिदमब्रवीत् ॥
सुग्रीव दोषेण न मां गन्तुमर्हसि किल्बिषात् ।
कृष्यमाणं भविष्येण बुद्धिमोहेन मां बलात् ॥
युगपद्विहितं तात न मन्ये सुखमावयोः । सौहार्द
भ्रातृयुक्तं हि तदिदं जात नान्यथा ॥
प्रतिपद्य त्वमद्यैव राज्यमेषां वनौकसाम् ।
मामप्यद्यैव गच्छन्तम् विद्धि वैवस्वतक्षयम् ॥
अस्यां त्वहमवस्थायाम् वीर वक्ष्यामि यद्वचः ।
यद्यप्यसुकरं राजन् कर्तुमेव तदर्हसि ॥
सुखार्हं सुखसंवृद्धम् बालमेनमबालिशम् । बाष्पपूर्णमुखं
पश्य भूमौ पतितमङ्गदम् ॥
मम प्राणैः प्रियतरम् पुत्रं पुत्रमिवौरसम् ।
मयाहीनमहीनार्थम् सर्वतः परिपालय ॥
राघवस्य च ते कार्यम् कर्तव्यमविशङ्कया । स्यादधर्मो
ह्यकरणे त्वां च हिंस्याद्विमानितः ॥
इत्युक्त्वाऽथ विवृत्ताक्षः शरसम्पीडितो भृशम् ।
विवृतैर्दशनै र्भीमैः बभूवोत्क्रान्तजीवितः ॥
ततो वालिनमुद्यम्य
सुग्रीवश्शिबिकां तदा । आरोपयत विक्रोशन् अङ्गदेन सहैव तु ॥
संस्कृत्य वालिनं ते तु विधिपूर्वं प्लवङ्गमाः ।
सुग्रीवतारासहिताः सिषिचुर्वानरा जलम् ॥
40. Sugriva assumes office and sends out monkeys in search of
Sita
ततः काञ्चनशैलाभः तरुणार्कनिभाननः मारुतात्मजः हनूमान्
प्राञ्जलिर्वाक्यं अब्रवीत् ।
Then Hanumān, son of Vāyu, lustrous like a golden mountain,
with face like the morning sun, spoke these words with folded hands:
“प्रभो भवत्प्रसादात् सुग्रीवः पितृपैतामहं
सुदुष्प्रापम् वानराणां इदं महत् राज्यं प्राप्तः ।
Lord, by your grace, Sugriva obtained this great hereditary
kingdom of monkeys, very difficult to obtain.”
एवमुक्तो हनुमता परवीरहा बुद्धिमान्वाक्यकोविदः राघवः हनूमन्तं
प्रत्युवाच ।
Thus told by Hanumān, the wise Rāghava, destroyer of enemy
warriors, well versed in speech, responded to Hanumān:
“वानरर्षभः वीरः सुग्रीवो सुसमृद्धां गुहां रम्यां
प्रविष्टो विधिवत् क्षिप्रं राज्ये अभिषिच्यताम् ।
Let the valiant Sugriva, the bull among monkeys, enter the
prosperous and pleasing cave and be quickly
installed in the kingdom as prescribed.”
एवं हनूमन्तं उक्त्वा रामस्सुग्रीवमब्रवीत् ।
Having told thus to Hanumān, Rāma, said to Sugriva:
“स ज्येष्ठस्य ज्येष्ठः सुतः । विक्रमेण ते सदृशो अयं । अदीनात्मा अङ्गदो
यौवराज्यस्य
भाजनम् ।
He is the eldest son of your elder brother. He is an equal
to you in prowess. Angada, not a weal soul, is worthy of being Yuvaraja.
सौम्य वार्षिकसज्ञिकाः चत्वारो मासा प्रवृत्ताः
। अयमुद्योगसमयः न । त्वं शुभां पुरीं प्रविश ।
O amiable one, the four months of monsoon season have
started. This is not a time for endeavours. You go to the auspicious city.
सौम्य अस्मिन् तु पर्वते अहं सहलक्ष्मणः अस्मि । इयं गिरिगुहा
रम्या विशाला युक्तमारुता ।
O amiable one, I will be on this mountain along with Lakshmaṇa.
This mountain cave is pleasant, spacious and well ventilated.
कार्तिके समनुप्राप्ते त्वं रावणवधे यत । सौम्य एष
नस्समयः । त्वं स्वमालयम् प्रविश ।
When the month of Karthika comes, take efforts to kill Rāvaṇa.
O amiable one, this is our understanding. You enter your abode.
वानरे सुग्रीवे तु अभिषिक्ते गुहां प्रविष्टे भ्रात्रा सह रामः
प्रस्रवणं गिरिम् आजगाम ।
After Sugriva, the monkey, was installed and entered the
cave, Rāma, along with his brother, came to the Prasravaṇa mountain.
पाण्डुरं गगनं विमलं चन्द्रमण्डलम् दृष्ट्वा
ज्योत्स्नानुलेपनाम् शारदीं रजनीं चैव दृष्ट्वा अथ राजा समृद्धार्थः प्लवगेश्वरः
सुग्रीवः नरशार्दूलं परबलार्दनं रामं उवाच ।
Seeing the sky white, the orb of the moon spotless, and the
wintry night bathed in moonlight, Sugriva, the Lord of monkeys, told Rama, the
tiger among men and the destroyer of enemy forces:
“घोरा दैत्यदानवसन्निभाः सर्वे निदेशवर्तिनः सर्वे गुरुहिते रताः
वानरा आगता ।
Monkeys, fierce and equal to the demons, all obedient to
our commands and devoted to the welfare of their masters, have come.
अरिन्दम नरव्याघ्र तव अभिप्रेतमनुष्ठातुं
शक्ष्यन्ति । प्राप्तकालं यन्मन्यसे तदुच्यताम् ।
O vanquisher of foes, best of men, they are capable of
carrying out what is desired by you. If you think that the time proper has
come, it may be told.
तथा ब्रुवाणं सुग्रीवं रामो दशरथात्मजः बाहुभ्यां सम्परिष्वज्य इदं
वचनमब्रवीत् ।
Rāma, the son of Daṡaratha, embraced Sugriva who spoke thus
in his arms and said these words:
“महाप्राज्ञ वैदेही यदि जीवति वा न वा स रावणः यस्मिन् देशो वसति च ज्ञायतां ।
O greatly wise one, it may be found whether Vaidēhi is
alive or not, and the place where Rāvaṇa lives.
वैदेहीं तु रावणस्य निलयं च अधिगम्य तस्मिन्काले त्वया सह
प्राप्तकालं विधास्यामि ।
After knowing Vaidēhi and Rāvaṇa’s abode, at that time I
shall do with you what is appropriate in context.
वानरेश अहं अस्मिन् कार्ये न प्रभुः लक्ष्मणः न ।
प्लवगेश्वर त्वमस्य कार्यस्य हेतुः प्रभुश्च ।
O Lord of monkeys, I am not the master in this task, nor is
Lakshmaṇa. O Lord of monkeys, you are the master as well as the cause for this
task.
विभो त्वमेव मम कार्यविनिश्चयं आज्ञापय । वीर त्वं हि मम
यत्कार्यं जानासि न संशयः ।
O lord, you only order what is to be done for me. O hero,
you know, without doubt, what should be done for me.”
एवमुक्तस्तु सुग्रीवो विनतं नाम यूथपम् रामसान्निध्ये
धीमतः लक्ष्मणस्य च अब्रवीत् ।
Thus told, Sugriva, in the presence of Rāma and the
intelligent Lakshmaṇa, addressed a commander, by name Vinata:
“वैदेहीं रावणस्य निलयं च अभिगम्य तु पूर्णे मासे निवर्तध्वं
। वसन् मम
वध्यो भवेत् ।
Finding out Vaidehi and the abode of Ravana, return within
a month. Living beyond that, one deserves to be killed by me.
अस्मिन्कार्येविनिर्वृत्ते दाशरथेः प्रिये कृते
ऋणान्मुक्ता कृतार्थार्थविदां वराः भविष्यामः ।
When this taks is completed and that which is dear to Rama
is done, we would become discharged of our debt, and fulfilled of our desires
most satisfactorily.”
विक्रान्तं अनिलात्मजम् हनूमन्तं अब्रवीच्च ।
He also told the heroic Hanuman, son of Vayu.
“तत् सीता यथा लभ्यते तत्त्वमेव उपपादय । नयपण्डित हनुमन्
त्वय्येव बलं बुद्धिः पराक्रमः देशकालानुवृत्तिश्च नयश्च अस्ति ।
Act in a way as will Sita be found. O Hanumān, well versed
in diplomacy, in you alone are the strength, intelligence, prowess, capacity to
act according to the place and time, and diplomacy.”
ततः कार्यसमासङ्गं हनूमति अवगम्य ततः प्रीतः परन्तपः
स्वनामाङ्कोपशोभितम् अङ्गुलीयं राजपुत्र्याः अभिज्ञानं तस्य ददौ ।
Then knowing the success of the task being dependent on
Hanuman, pleased Rāma, the scorcher of foes, then gave him the ring that had
his name engraved on it, as a token of recognition for the princess (Sitā).
स हरिश्रेष्ठः प्लवगर्षभः कृताञ्जलिः तद्गृह्य मूर्ध्नि स्थाप्य चरणौ
वन्दित्वा चैव प्रस्थितः ।
That best of monkeys, taking it with folded hands, placing
it on his head and worshipping the feet, set off.
कपिराजेन व्यादिष्टाः कपिकुंजराः वैदेह्याः दर्शनार्थं तु यथोक्तं
सर्वतः अञ्जसा जग्मुः ।
The elephants among monkeys, ordered by the king of monkeys
for finding out Vaidehi, went quickly in every direction as instructed.
ततः काञ्चनशैलाभः तरुणार्कनिभाननः । अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं
हनूमान्मारुतात्मजः ॥
भवत्प्रसादात्सुग्रीवः पितृपैतामहं महत् । वानराणां
सुदुष्प्रापम् प्राप्तो राज्यमिदं प्रभो ॥
एवमुक्तो हनुमता राघवः परवीरहा । प्रत्युवाच हनूमन्तं
बुद्धिमान्वाक्यकोविदः ॥
सुसमृद्धां गुहां रम्यां सुग्रीवो वानरर्षभः ।
प्रविष्टो विधिवद्वीरः क्षिप्रं राज्येऽभिषिच्यताम् ॥
एवमुक्त्वा हनूमन्तं रामस्सुग्रीवमब्रवीत् । ज्येष्ठस्य स सुतो
ज्येष्ठः सदृशो विक्रमेण ते । अङ्गदोऽयमदीनात्मा यौवराज्यस्य भाजनम् ॥
प्रवृत्तास्सौम्य चत्वारो मासा वार्षिकसज्ञिकाः । नायमुद्योगसमयः प्रविश त्वं पुरीं शुभाम् ॥
अस्मिन्वत्स्याम्यहं सौम्य पर्वते सह लक्ष्मणः । इयं
गिरिगुहा रम्या विशाला युक्तमारुता ॥
कार्तिके समनुप्राप्ते त्वं रावणवधे यत । एष
नस्समयस्सौम्य प्रविश त्वं स्वमालयम् ।
अभिषिक्ते तु सुग्रीवे प्रविष्टे वानरे गुहाम् ।
आजगाम सह भ्रात्रा रामः प्रस्रवणं गिरिम् ॥
पाण्डुरं गगनं दृष्ट्वा विमलं चन्द्रमण्डलम् । शारदीं
रजनीं चैव दृष्ट्वा ज्योत्स्नानुलेपनाम् ।
अथ राजा समृद्धार्थः सुग्रीवः प्लवगेश्वरः । उवाच
नरशार्दूलं रामं परबलार्दनम् ॥
आगता वानरा घोरा दैत्यदानवसन्निभाः । निदेशवर्तिनस्सर्वे
सर्वे गुरुहिते
रताः ॥
अभिप्रेतमनुष्ठातुं तव शक्ष्यन्त्यरिन्दम । यन्मन्यसे नरव्याघ्र
प्राप्तकालं तदुच्यताम् ॥
तथा ब्रुवाणं सुग्रीवम् रामो दशरथात्मजः । बाहुभ्यां
सम्परिष्वज्य इदं वचनमब्रवीत् ॥
ज्ञायतां सौम्य वैदेही यदि जीवति वा न वा । स च देशो
महाप्राज्ञ यस्मिन्वसति रावणः ॥
अधिगम्य तु वैदेहीम् निलयं रावणस्य च । प्राप्तकालं
विधास्यामि तस्मिन्काले सह त्वया ॥
नाहमस्मिन् प्रभुः कार्ये वानरेश न लक्ष्मणः ।
त्वमस्य हेतुः कार्यस्य प्रभुश्च प्लवगेश्वर ॥
त्वमेवाऽऽज्ञापय विभो मम कार्यविनिश्चयम् । त्वं हि
जानासि यत्कार्यं मम वीर न संशयः ॥
एवमुक्तस्तु सुग्रीवो विनतं नाम यूथपम् ।
अब्रवीद्रामसान्निध्ये लक्ष्मणस्य च धीमतः॥
अभिगम्य तु वैदेहीं निलयं रावणस्य च । मासे पूर्णे
निवर्तध्वं वसन्वध्यो भवेन्मम ॥
अस्मिन्कार्येविनिर्वृत्ते कृते दाशरथेः प्रिये ।
ऋणान्मुक्ता भविष्यामः कृतार्थार्थविदां वराः ॥
अब्रवीच्च हनूमन्तं विक्रान्तमनिलात्मजम् ॥
तद्यथा लभ्यते सीता तत्त्वमेवोपपादय । त्वय्येव हनुमन्नस्ति
बलं बुद्धिः पराक्रमः । देशकालानुवृत्तिश्च नयश्च नयपण्डित ॥
ततः कार्यसमासङ्गं अवगम्य हनूमति । ददौ तस्य ततः
प्रीतः स्वनामाङ्कोपशोभितम् । अङ्गुलीयमभिज्ञानम् राजपुत्र्याः परन्तपः ॥
स तद्गृह्य हरिश्रेष्ठः स्थाप्य मूर्ध्नि कृताञ्जलिः । वन्दित्वा चरणौ चैव
प्रस्थितः प्लवगर्षभः ॥
दर्शनार्थं तु वैदेह्याः सर्वतः कपिकुंजराः । व्यादिष्टाः कपिराजेन यथोक्तं
जग्मुरञ्जसा ॥
41. Sampati informs the location of Sita and Hanuman is
commissioned to cross the ocean
ते हनुमत्प्रमुखाः प्लवगर्षभाः तु प्रस्तिथाः । ते
विन्ध्यमेव आदितः समन्ततः तावद्विचेरुः ।
Those foremost of monkeys with Hanuman as the head set off.
They searched thoroughly in Vindhya itself first.
तत्रैव वसताम् तेषां स कालो व्यत्यवर्तत । तदा
महात्मानः उपविश्य चिन्तामापेदिरे ।
Staying there itself, their time ulapsed. Then, the great
ones took to thought sitting.
“वयं आश्वयुजे मासि कालसङ्ख्याव्यवस्थिताः प्रस्थिताः । सोऽपि च अतीतः । अतः उत्तरम् कार्यं किं ।
We started with the month of Aswayuja as the deadline. That
is past. What has to be done next?
इदानीं अकृतार्थानां मर्तव्यं नात्र संशयः ।
हरिराजस्य सन्देशं अकृत्वा कस्सुखी भवेत् ।
For us who have failed in the mission, death awaits, no
doubt here. Who can be happy having failed in carrying out the order of the
king of monkeys?
त्यक्तजीवितैः वानरैः करुणं वाक्यं इत्युक्तः
सबाष्पो गृध्रः वानरान् महास्वनः प्रत्युवाच ।
Being told in piteous words bythe monkeys who were on the
verge of death, a vulture told the monkeys in a deep tone with tears.
प्लवङ्गमाः अहं निर्दग्धपक्षो गतवीर्यः गृध्रः ।
रामस्य उत्तमं
साह्य वाङ्मात्रेण तु करिष्ये ।
O monkeys, I am a vulture with burnt wings and past my
powerful days. I shall render the best possible help just by words.
तरुणी रूपसंपन्ना सर्वाभरणभूषिता दुरात्मना रावणेन
ह्रीयमाणा मया दृष्टा ।
A young, beautiful lady bedecked in all ornaments was seen
by me being carried off by the wicked Ravana.
भामिनी राम रामेति लक्ष्मणेति च क्रोशन्ती । रामस्य परिकीर्तनात् तां तु
सीतामहं मन्ये ।
The excellect lady was crying ‘Rama, Rama, Lakshmana.’ I
take her to be Sita because of the chanting of Rama’s name.
तस्य रक्षसः निलयं कथयतो मे श्रूयतां । रावणो नाम राक्षसः लङ्कां
नगरीं अध्यास्ते
।
Please hearmy telling you of the abode of that demon. A demon
by name Ravana dwells in the city of Lanka.
इतो समुद्रस्य शतयोजने सम्पूर्णे द्वीपः । तस्मिन् रम्या लङ्कापुरी विश्वकर्मणा निर्मिता ।
There is an island in the ocean a hundred Yōjanas from
here. In it a beautiful city was which the city of Laṅkā was built by Viṡwakarma.
वैदेही राक्षसीभिः समावृता तस्यां वसति । प्लवङ्गमाः
तत्रैव त्वरिताः क्षिप्रं विक्रमध्वं ।
Vaidehi lives there surrounded by Rakshasis. O monkeys, go
there only quickly in haste.
ज्ञानेन खलु पश्यामि । दृष्ट्वा प्रत्यागमिष्यथ ।
I see through my inner vision. Seeing her, return.
सम्पातेर्वचनं रावणक्षयम् श्रुत्वा हरयो हृष्टाः
सीतादर्शनकाङ्क्षिणः सागरमाजग्मुः ।
Hearing about Rāvaṇa’s abode from Saṃpāti, the monkeys
arrived at the ocean, pleased and eager to see Sitā.
आकाशमिव दुष्पारम् सागरं प्रेक्ष्य सर्वे वानराः कथं
कार्यमिति ब्रुवन् सहसा विषेदुः ।
Looking at the sea which seemed as difficult to cross like
the sky, all the monkeys fell in despair saying, ‘How can this be done?’
जाम्बवान् अनेकशतसाहस्रीम् विषण्णां हरिवाहिनीम्
समुदीक्ष्य एवम् हनूमन्तं अथ ब्रवीत् ।
Jāmbavān, looking well at the distressed army of many
hundreds of thousands of monkeys sunk, then said to Hanumān thus:
“वानरलोकस्य वीर सर्वशास्त्रविदां वर हनूमन् तूष्णीं एकान्तमाश्रित्य
किं न
जल्पसि ।
O Hanuman, hero, among the world of monkeys and expert in
all sciences, why are you sitting alone and silent? Why don’t you speak?
त्वं केसरिणः स पुत्रः क्षेत्रजो भीमविक्रमः
मारुतस्यौरसः पुत्रः तेजसा चापि तत्समः ।
You are the son of Kēsarin, but born to another person, and
of formidable prowess, You are the son born of the loins of Vayu and also equal
to him in power.
हरिशार्दूल उत्तिष्ठ महार्णवम् लङ्घयस्व । विष्णुः
त्रीन्विक्रमानिव महावेगो विक्रमस्व ।
O the best of monkeys, get up, cross the great ocean. Go
forth with your great speed, as Vishnu took the three great strides.
संस्तूयमानो महाबलः हनुमान् व्यवर्धत । लाङ्गूलं च
समाविध्य हर्षाद्बलमुपेयिवान् ।
Praised, Hanuman of great strength increased greatly (in
size). Flourishing his tail in joy, he attained great strength.
अरिमर्दनः नगश्रेष्ठम् महेन्द्रं आरुरोह ।
The destroyer of enemies ascended the Mahenra, the best of
mountains
महात्मना तेन पादाभ्यां पीडितः महाशैलो सिंहाभिहतो
महान्मत्त द्विपः इव ररास ।
Pressed by the feet of that great one, the great mountain
roared like a mad powerful elephant when struck by a lion.
त्राससम्भ्रान्तैः ऋषिभिः त्यज्यमानः शिलोच्चयः महति कान्तारे सार्थहीन अध्वगः इव सीदन् ।
The great mountain, abandoned by the seers who were afraid
and agitated, looked dejected like a wayfarer left alone ina mighty forser by
his companions.
हनुमत्प्रमुखास्ते तु प्रस्तिथाः प्लवगर्षभाः ।
विन्ध्यमेवादितस्तावद्विचेरुस्ते समन्ततः ॥
तेषां तत्रैव वसताम् स कालो व्यत्यवर्तत । उपविश्य
महात्मानः चिन्तामापेदिरे तदा ॥
वयमाश्वयुजे मासि कालसङ्ख्याव्यवस्थिताः ।
प्रस्थितास्सोऽपि चातीतः किमतः कार्यमुत्तरम् ॥
इदानीमकृतार्थानां मर्तव्यं नात्र संशयः । हरिराजस्य
सन्देशं अकृत्वा कस्सुखी भवेत् ॥
इत्युक्तः करुणं वाक्यम् वानरैस्त्यक्तजीवितैः ।
सबाष्पो वानरान्गृध्रः प्रत्युवाच महास्वनः ॥
निर्दग्धपक्षो गृध्रोऽहम् गतवीर्यः प्लवङ्गमाः ।
वाङ्मात्रेण तु रामस्य करिष्ये साह्यमुत्तमम् ॥
तरुणी रूपसंपन्ना सर्वाभरणभूषिता । हरियमाणा मया दृष्टा
रावणेन दुरात्मना
॥
क्रोशन्ती राम रामेति लक्ष्मणेति च भामिनी ।
तां तु
सीतामहं मन्ये रामस्य परिकीर्तनात् ॥
श्रूयतां मे कथयतो निलयं तस्य रक्षसः । अध्यास्ते
नगरीं लङ्काम् रावणो नाम राक्षसः ॥
इतो द्वीपस्समुद्रस्य सम्पूर्णे शतयोजने ।
तस्मिन्लङ्कापुरी रम्या निर्मिता विश्वकर्मणा ॥
तस्यां वसति वैदेही राक्षसीभिः समावृता । तत्रैव त्वरिताः
क्षिप्रं विक्रमध्वं प्लवङ्गमाः ।
ज्ञानेन खलु पश्यामि दृष्ट्वा प्रत्यागमिष्यथ ॥
सम्पातेर्वचनं श्रुत्वा हरयो रावणक्षयम् ।
हृष्टास्सागरमाजग्मुः सीतादर्शनकाङ्क्षिणः ॥
आकाशमिव दुष्पारम् सागरं प्रेक्ष्य वानराः ।
विषेदुस्सहसासर्वे कथं कार्यमिति ब्रुवन् ॥
अनेकशतसाहस्रीम् विषण्णां हरिवाहिनीम् ।
जाम्बवान्समुदीक्ष्यैवम् हनूमन्तमथाब्रवीत् ॥
वीर वानरलोकस्य सर्वशास्त्रविदां वर ।
तूष्णीमेकान्तमाश्रित्य हनूमन्किं न जल्पसि ॥
स त्वं केसरिणः पुत्रः क्षेत्रजो भीमविक्रमः ।
मारुतस्यौरसः पुत्रः तेजसा चापि तत्समः ॥
उत्तिष्ठ हरिशार्दूल लङ्घयस्व महार्णवम् । विक्रमस्व
महावेगो विष्णुस्त्रीन्विक्रमानिव ॥
संस्तूयमानो हनुमान् व्यवर्धत महाबलः । समाविध्य च
लाङ्गूलं हर्षाद्बलमुपेयिवान् ॥
आरुरोह नगश्रेष्ठम् महेन्द्रमरिमर्दनः । पादाभ्यां पीडितस्तेन
महाशैलो महात्मना ।
ररास सिंहाभिहतो महान्मत्त इव द्विपः ॥
ऋषिभिस्त्राससम्भ्रान्तैः त्यज्यमानः शिलोच्चयः ।
सीदन्महति कान्तारे सार्थहीन इवाध्वगः ॥
42. Hanuman spots Sita
ततो रावणनीतायाः सीतायाः पदमन्वेष्टुं शत्रुकर्शनः
चारणाचरिते पथि इयेष ।
Then the vanquisher of foes desired to search the path
frequented by Chāraṇas for the place where Sitā, carried off by Rāvaṇa could
be.
स सूर्याय महेन्द्राय पवनाय स्वयंभुवे ।
भूतेभ्यश्चाञ्जलिं कृत्वा गमने मतिं चकार ।
After saluting with folded hands Sūrya, Mahēndra, Vāyu,
Brahma, and all Beings, he set his mind on the travel.
अथ वेगवान् अविचारयन् वेगेन उत्पपात । स कपिकुञ्जरः सुपर्णमिव च आत्मानं मेने ।
Then the swift one flew up with speed undaunted. The best
of monkeys thought of himself as Garuda.
स महाबलः अनाघृष्यं सागरं अतिक्रम्य त्रिकूटशिखरे स्थितां लङ्कां स्वस्थो ददर्श ह ।
He of immense strength, after crossing the unconquerable
ocean, saw, with a composed mind, Laṅkā situated on the top of the Trikūṭa
mountain.
स कपिश्रेष्ठः गिरिमूर्ध्निं स्थितां पाण्डुरैर्भवनैः शुभां लङ्कां आकाशगं
पुरं यथा ददर्श ।
That auspicious monkey saw Laṅkā, situated on the
mountain-top, with its beautiful white mansions, looking like a city embedded
in the sky.
हनुमान् राक्षसेन्द्रेण पालितां विश्वकर्मणा
निर्मितां आकाशे प्लवमानां इव पुरीम् ददर्श ।
Hanumān saw the city ruled by the King of Rākshasas, and
built by Viṡwakarma, as if it was floating in the sky.
मारुतात्मजः कपिकुञ्जरः मेधावी महासत्त्वो
हनुमान् सत्त्वमास्थाय निशि लङ्कां विवेश ।
The son of Vayu, the best of monkeys, the intelligent and
greatly strong Hanuman, entered Lanka in the night assuming his strength.
सः तत्र रक्षोगृहेषु वै जपतां मन्त्रान् शुश्राव ।
स्वाध्यायनिरतांश्चैव यातुधानान् ददर्श ।
He heard there the chanting of Mantras in the houses of the
Rākshasas. He also saw Rākshasas devoted to reciting the scriptures.
कपिः सुमहावीर्यैः सहस्रशः यातुधानैः रक्षितं
राक्षसाधिपतेः गुप्तं गुहं आविवेश ।
The monkey entered the house of the king of the demons,
guarded by thousands of highly valorous demons.
हनुमान् प्रासादसङ्घातयुतम्
स्त्रीरत्नशतसङ्कुलम् सुव्यूढकक्ष्यं महागृहं प्रविवेश ।
Hanumān entered the huge mansion, full of many terraces and
hundreds of best damsels and containing spacious enclosures.
तदा वीरः कपिः तत्र तां अपश्यन् अन्या वरस्त्रियः च पश्यन् अपक्रम्य
प्रध्यातुमुपचक्रमे ।
Then the valiant monkey, not finding her there, and seeing
other best women, came out and started to ponder.
“सर्वं अन्तःपुरं दृष्टं । रावणयोषितः दृष्टा । साध्वी सीता न
दृश्यते । मम श्रमः वृथा जातः ।
All the inner apartments have been seen. The women of Rāvaṇa
have been seen. The pious Sitā has not been seen. My labour has been in vain.
वानराः सर्वे सङ्गताः गतं मां किं नु वक्ष्यन्ति । अहं तां जनकात्मजाम्
अदृष्ट्वा किं प्रवक्ष्यामि ।
What will all the monkeys, gathered, tell me when I return?
What shall I say, not having seen the daughter of janaka?
अनिर्वेदः श्रियो मूलम् । अनिर्वेदः परं सुखम् ।
अनिर्वेदो हि सततम् सर्वार्थेषु प्रवर्तकः ।
Hope is the root of prosperity. Hope is the supreme
happiness. Hope indeed impels one always in all quests.
इति सञ्चिन्त्य भूयोऽपि विचेतुमुपचक्रमे ।
Thinking thus, he began searching once again.
पुनः पुनः उत्पतन् निष्पतन् तिष्ठन्
गच्छन् द्वाराणि कवाटानि अपावृण्वंन्
अवघाटयन् च अपि सर्वमप्यवकाशं
स महाकपिः विचचार ।
Again and again jumping up and coming down, standing and
going, opening the doors and shutting them, the great monkey searched every
space.
तस्मिन् रावणान्तःपुरे चतुरङ्गुलमात्रो अपि अवकाशः यं सः कपिः न
जगाम न
विद्यते ।
There was not even a space of four inches in the inner
apartments of Rāvaṇa, which the monkey did not cover.
जानकीं सीतां अदृष्ट्वा कपिः वचनं अब्रवीत् ।
Not seeing Sitā i.e.Janaki, the monkey said these words:
“इह गृध्रराजेन सम्पातिना रावणस्य निवेशने आख्याता सीता । तां अहं न च
पश्यामि ।
Sita was said to be in the mansion of Ravana by Saṃpāti,
the king of vultures. But I do not see her.”
स महातेजाः मुहूर्तमिव ध्यात्वा मनसा तां अधिगम्य च
तस्य वेश्मनः प्राकारं अवप्लुतः ।
He, of immense brilliance, after contemplating for a while
and comprehending her in his mind, leapt from the mansion.
वानरपुङ्गवः तस्यां अशोकवनिकायां तु शुक्लपक्षादौ अमलां
चन्द्ररेखां इव ददर्श ।
In the Asoka forest, the foremost of monkeys saw her like
the spotless ray of moon in te beginning of the waxing moon.
धूमजालेन पिनद्धां विभावसोः शिखामिव
मन्दप्रख्यायमानेन रूपेण रुचिरप्रभाम् ।
who was shining with
lustre, though in a form that was but slowly recognizable like the flame of a
fire enveloped in smoke.
क्लिष्टेन पीतेन एकेन उत्तमवाससा संवीतां
सपङ्कामनलङ्कारां विपद्मां पद्मिनीं इव ।
who was covered in a single fine but tattered yellow cloth,
dirty and unadorned, like a lotus pond
sans lotuses.
व्रीडितां दुःखसन्तप्तां परिम्लानां तपस्विनीम्
अङ्गारकेण ग्रहेण एव पीडिता रोहिणीं इव ।
who was shrinking, grief-stricken, fading, and of emaciated
body, like the star Rōhiṇi oppressed by the planet Mars.
अश्रुपूर्णमुखीं दीनां अनशनेन कृशां च शोकध्यानपरां दीनां नित्यं
दुःखपरायणाम् ।
who was miserable with face full of tears, emaciated from not
taking food, engaged in thinking of her grief, weak and absorbed in sorrow.
आम्नायानामयोगेन प्रशिथिलां इव विद्यां सीतां मुहुः निरीक्ष्य तु तस्य
बुद्धिः संदिदिहे ।
Seeing Sitā again, who was like learning rusting for want
of practice, his mind wavered.
हनुमान् अनलङ्कृताम् संस्कारेण हीनां अर्थान्तरं गतां
वाचं यथा
सीतां दुःखेन बुबुधे ।
Hanumān made her out with sadness, who was unadorned, like
speech without culture that has lost its own meaning.
तां विशालाक्षीं राजपुत्रीं अनिन्दिताम् समीक्ष्य
सीतेति कारणैरुपपादिभिः तर्कयामास ।
Seeing her, the wide-eyed blemish-less princess, he
concluded her to be Sita through sound reasoning.
ततो रावणनीतायाः सीतायाः शत्रुकर्शनः । इयेष
पदमन्वेष्टुम् चारणाचरिते पथि ॥
स सूर्याय महेन्द्राय पवनाय स्वयंभुवे ।
भूतेभ्यश्चाञ्जलिं कृत्वा चकार गमने मतिम् ॥
उत्पपाताथ वेगेन वेगवानविचारयन् । सुपर्णमिव
चात्मानम् मेने स कपिकुञ्जरः ॥
स सागरमनाघृष्यम् अतिक्रम्य महाबलः । त्रिकूटशिखरे
लङ्काम् स्थितां स्वस्थो ददर्श ह ॥
गिरिमूर्ध्निं स्थितां लङ्काम् पाण्डुरैर्भवनैः
शुभैः ।
ददर्श स कपिश्रेष्ठः पुरमाकाशगं यथा ॥
पालितां राक्षसेन्द्रेण निर्मितां विश्वकर्मणा ।
प्लवमानामिवाकाशे ददर्श हनुमान् पुरीम् ॥
सत्त्वमास्थाय मेधावी हनुमान् मारुतात्मजः । निशि
लङ्कां महासत्त्वो विवेश कपिकुञ्जरः ।
शुश्राव जपतां तत्र मन्त्रान् रक्षोगृहेषु वै ।
स्वाध्यायनिरतांश्चैव यातुधानान् ददर्श सः ।
रक्षितं सुमहावीर्यैः यातुधानैः सहस्रशः ।
राक्षसाधिपतेर्गुप्तम् आविवेश गृहम् कपिः ॥
प्रासादसङ्घातयुतम् स्त्रीरत्नशतसङ्कुलम् ।
सुव्यूढकक्ष्यं हनुमान् प्रविवेश महागृहम् ॥
तामपश्यन्कपिस्तत्र पश्यञ्श्चान्या वरस्त्रियः ।
अपक्रम्य तदा वीरः प्रध्यातुमुपचक्रमे ॥
दृष्टमन्तःपुरं सर्वम् दृष्टा रावणयोषितः । न सीता
दृश्यते साध्वी वृथा जातो मम श्रमः ॥
किं नु मां वानराः सर्वे गतं वक्ष्यन्ति सङ्गताः ।
अदृष्ट्वा किं प्रवक्ष्यामि तामहं जनकात्मजाम् ॥
अनिर्वेदः श्रियो मूलम् अनिर्वेदः परं सुखम् ।
अनिर्वेदो हि सततम् सर्वार्थेषु प्रवर्तकः ॥
इति सञ्चिन्त्य भूयोऽपि विचेतुमुपचक्रमे ॥
उत्पतन्निष्पतंश्चापि तिष्ठन्गच्छन् पुनः पुनः ।
अपावृण्वंश्च द्वाराणि कवाटान्यवघाटयन् ॥
सर्वमप्यवकाशं स विचचार महाकपिः ॥
चतुरङ्गुलमात्रोऽपि नावकाशः स विद्यते ।
रावणान्तःपुरे तस्मिन् यं कपिर्न जगाम सः ॥
अदृष्ट्वा जानकीं सीताम् अब्रवीद्वचनं कपिः ॥
इह सम्पातिना सीता रावणस्य निवेशने । आख्याता
गृध्रराजेन न च पश्यामि तामहम् ॥
स मुहूर्तमिव ध्यात्वा मनसा चाधिगम्य ताम् । अवप्लुतो
महातेजाः प्राकारं तस्य वेश्मनः ॥
अशोकवनिकायां तु तस्यां वानरपुङ्गवः । ददर्श
शुक्लपक्षादौ चन्द्ररेखां इवामलां ॥
मन्दप्रख्यायमानेन रूपेण रुचिरप्रभाम् । पिनद्धां
धूमजालेन शिखामिव विभावसोः ॥
पीतेनैकेन संवीताम् क्लिष्टेनोत्तमवाससा ।
सपङ्कामनलङ्काराम् विपद्मामिव पद्मिनीम् ॥
व्रीडितां दुःखसन्तप्ताम् परिम्लानां तपस्विनीम् ।
ग्रहेणाङ्गारकेणेव पीडितामिव रोहिणीम् ॥
अश्रुपूर्णमुखीं दीनाम् कृशामनशनेन च । शोकध्यानपरां
दीनाम् नित्यं दुःखपरायणाम् ॥
तस्य संदिदिहे बुद्धिः मुहुः सीतां निरीक्ष्य तु ।
आम्नायानामयोगेन विद्यां प्रशिथिलामिव ॥
तां समीक्ष्य विशालाक्षीं राजपुत्रीमनिन्दिताम् ।
तर्कयामास सीतेति कारणैरुपपादिभिः ॥
43. Hanuman compares Rama and Sita as a couple, and watches
Ravana approach and try to seduce her
तदा वैदेह्या अङ्गेषु यानि रामो अन्वकीर्तयत् च तानि गात्रशोभीनि आभरणजालानि
अलक्षयत् ।
Then, he saw the shining ornaments that Rama described as
adorning the parts of the body of Vaidehi.
तत्र यान्यवहीनानि तान्यहं नोपलक्षये ।
‘I do not see thse which she had dropped there.’
धरणीतले दृष्टानि स्वनवन्ति महान्ति मुख्यानि च
भूषणानि च अनयैव अपविद्धानि ।
The exquisite, resonant and precious ornaments seen on the
ground were indeed dropped by her only.
इदं वसनं चिरगृहीतत्वात् क्लिष्टवत्तरम् । तथाऽपि
नूनं तद्वर्णम् तथा श्रीमद्यथेतरत् ।
This cloth is badly tattered because of long wear. Even
then, its colour and beauty surely are like the other.
इयं कनकवर्णाङ्गी रामस्य प्रिया महिषी सती या प्रणष्टापि अस्य मनसो न प्रणश्यति ।
This lady of golden complexion, is Rāma’s dear and chaste
queen, who, though lost, is not lost from his mind.
अस्या देव्या मनस्तस्मिन् तस्य चास्यां प्रतिष्ठितम्
। तेन इयं स च धर्मात्मा मुहूर्तमपि जीवति ।
This lady’s mind is firmly fixed on his, and his on hers.
That is why she and that righteous soul live even for a while.
प्रभुः रामो यदनया हीनो आत्मनो देहं धारयति शोकेन न अवसीदति
दुष्करं कृतवान् ।
Lord Rāma has done a difficult feat in that without her he
holds on to his body and does not get consumed by grief.
एवं सीतां तदा दृष्ट्वा हृष्टः पवनसम्भवः मनसा रामं
जगाम तं प्रभुम् प्रशशंस च ।
Thus seeing Sitā, the pleased son of Vayu reached by mind
Rāma and praised that lord.
स तेजस्वी हनूमान् मुहूर्तमिव ध्यात्वा
बाष्पपर्याकुलेक्षणः सीतामाश्रित्य विललाप ह ।
After pondering for a while, the lustrous Hanumān lamented
the fate of Sitā, with his eyes filled with tears.
“यदि गुरुविनीतस्य लक्ष्मणस्य मान्या गुरुप्रिया सीताऽऽपि दुःखार्ता कालो हि दुरतिक्रमः ।
If even Sita, ever devoted to her elders and worshipped by
Lakshmana, devoted to his brother, has come to grief, times are tough indeed.
रामस्य धीमतः लक्ष्मणस्य च व्यवसायज्ञा देवी
जलदागमे गङ्गेव अत्यर्थं न क्षुभ्यते ।
Confident of the efforts of Rāma and the intelligent
Lakshmaṇa, the queen Sita is not agitated, like Gaṅgā on the approach of rainy
season.
तुल्यशीलवयोवृत्तां तुल्याभिजनलक्षणां वैदेहीं राघवो अर्हति तं च
इयमसितेक्षणा ।
Raghava deserves Vaidehi who is equal to him in character,
age, and conduct, family and other auspicious marks. She also of dark blue eyes
deserves him.
अस्या हेतोर्विशालाक्ष्या वाली महाबलः हतः । रक्षसां भीमकर्मणाम्
चतुर्दश सहस्राणि जनस्थाने अग्निशिखोपमैः शरैः निहतानि ।
For the sake of her of broad eyes, the mighty Vali was killed,
and fourteen thousand demons of terrible deeds were killed in Janasthāna by
arrows like flaming fires.
अस्या विशालाक्ष्याः हेतोः श्रीमान्
नदनदीपतिः सागरश्च मया क्रान्तः इयं पुरी च अवेक्षिता ।
For the sake this broad-eyed one, the mighty ocean, lord of
many rivers, was crossed and this city has been seen by me.
यदि रामः अस्याः कृते समुद्रान्तां मेदिनीं
जगच्चापि परिवर्तयेत् युक्तमित्येव मे मतिः ।
It is my opinion that if Rāma would wander over the earth,
bounded by oceans, or even all the world, it is proper.
त्रिषु लोकेषु राज्यं वा जनकात्मजा सीता वा त्रैलोक्यराज्यं सकलं
सीताया कलां
नाप्नुयात् ।
Between the sovereignty of the three worlds and Sita,
daughter of Janaka, the whole of the three worlds will not come up to a part of
Sita.
सर्वान् भोगान्परित्यज्य भर्तृस्नेहबलात्कृता दुःखानि
अचिन्तयित्वा निर्जनं वनं प्रविष्टा ।
Forsaking all luxuries, attracted by her affection for her
husband, not caring for the difficulties, she entered the uninhabited forest.
राघवः इमां तु शीलसम्पन्नां द्रष्टुमर्हति । अस्या
पुनर्लाभात् राघवः नूनं प्रीतिमेष्यति ।
Raghava deserves to see this virtuous one indeed. By
regaining her, Raghava will certainly attain happiness.
कामभोगैः परित्यक्ता बन्धुजनेन हीना च तत्समागमलालसा
आत्मनो देहं धारयति ।
Bereft of enjoying desired pleasures, without the kinsfolk,
she keeps alive is clinging to her life, being desirous of reunion with him.
एषा राक्षस्यो इमान्पुष्पफलद्रुमान् न पश्यति । एकस्थहृदया नूनं
राममेवानुपश्यति ।
She does not see the demonesses, these flowers, fruits and
trees. Surely, with her mind fixed on one, she sees only Rama.
भर्ता नाम नार्या भूषणादपि परं भूषणं । तेन रहिता
भूषणार्हा एषा तु न शोभते ।
The husband is a wife’s supreme ornament of all ornaments.
Lacking him, she does not shine though deserving of all ornaments.
इमामसितकेशान्तां शतपत्रनिभेक्षणाम् सुखार्हां दुःखितां दृष्ट्वा मम मनः अपि व्यथितं ।
Seeing her, having dark tresses, and eyes ike lotus petals,
deserving happiness, but grief-stricken, even my heart is distressed.
तथा पुष्पितपादपम् वनं विप्रेक्षमाणस्य वैदेहीं
विचिन्वतश्च निशा किंचिच्छेषा अभवत् ।
As he was looking at the forest with trees in blossom and
searchinh for Sita, only a small part of the night remained.
स षडङ्गवेदविदुषां क्रतुप्रवरयाजिनाम् ब्रह्मरक्षसाम् ब्रह्मघोषान् विरात्रे
शुश्राव ।
He then heard at that late time of night, the holi chants
of Vedas by the Brahma-Rākshasas, who were well-versed in the six ancillaries
of Vedas, and who had performed the greatest sacrifices.
अथ मङ्गलवादित्रशब्दैः श्रुतिमनोहरैः महाबाहुः
महाबलः दशग्रीवो
प्राबुध्यत ।
Then the ten-necked (Rāvaṇa), of mighty arm and immense
strength, woke up by the sounds of auspicious instruments, melodious to the
ears.
यथाकालं विबुध्य तु प्रतापवान् राक्षसेन्द्रः चन्द्रमाः ताराभिरिव
परमनारीभिः वृतः सततद्रुमाम् अशोकवनिकामेव प्राविशत् ।
Waking up at the appointed time, the glorious king of demons
entered Asokavana abounding in trees, surrounded by choicest damsels, like the
moon by stars.
अयं महाबाहुः रावणो इति सञ्चिन्त्य वानरः
हनुमान् पत्रगुल्मान्तरे सक्तो संवृतो अभवत् ।
Thinking that it must be Ravana of great arms, Hanumān, the
monkey, remained within a maze of leaves hidden.
असितकेशान्तां सीतां रावणः उपावर्तत ।
Ravana approached Sita of dark tresses.
पतिव्रतां दीनाम् निरानन्दां तपस्विनीम् सीतां रावणः साकारैः मधुरैः वार्क्यैः
न्यदर्शयत ।
Rāvaṇa, by sweet words and gestures revealed himself to
Sita, who was chaste, miserable, jyless and living like a recluse.
“विशालाक्षि त्वां कामये प्रिये मां बहुमन्यस्व । मैथिलि मे भार्या भव
एनं मोहं विसर्जय ।
Broad-eyed one, I love you. Dear, honour me. O Maithili,
become my wife. Give up this foolishness.
भद्रं ते । इतस्ततः आहृतानां बह्वीनां उत्तमस्त्रीणां
सर्वासामेव मम अग्रमहिषी भव ।
Good betide you. Become the chief queen of all the choice
damsels brought from here and there.
भद्रे मम ऋद्धिं मे श्रियं यशश्च त्वं अनुपश्य ।
सुभगे चीरवाससा रामेण किं करिष्यसि ।
O good one, look at my prosperity, wealth and fame. O
fortunate one, what will you do with Rāma clad in tree bark?
रामो निक्षिप्तविजयो गतश्रीः वनगोचरः व्रती स्थण्डिलशायी च ।
शङ्के जीवति
वा न वा ।
Rama is devoid of victory, stripped of wealth. a forest
wanderer, given to austerities and sleeps on the bare earth. I even wonder
whether he is alive or not.
तस्य रौद्रस्य रक्षसः तद्वचनं श्रुत्वा सीता तृणं अन्तरतः कृत्वा
शुचिस्मिता प्रत्युवाच ।
Hearing that speech of the terrible Rakshasa, Sita replied
with a pure smile keeping a blade of grass in between.
“मनो मत्तः निवर्तय स्वजने मनः क्रियतां ।
Take your mind off me. Turn it to your kin.
पापकृत् सुसिद्धिमिव मां प्रार्थयितुं न युक्तं । एकपत्न्या विगर्हितम्
अकार्यं मया न कार्यं ।
Lust as a sinner desiring a final emancipation, it is not
proper for you to propose to me. Devoted to one husband, what is forbidden cannot
be done by me.
अहं परभार्या सती तव औपयिकी भार्या न ।
I am the wife of another, and chaste, not your fit wife.
साधु धर्मं अवेक्षस्व साधु साधुव्रतं चर । निशाचर यथा तव तथा अन्येषां
दारा रक्ष्या
।
Look at dharma; follow carefully the path of the good. Rakshasa,
like your own wife, the wives of others are to be protected.
इह सन्तो न वा सन्ति सतो वा नानुवर्तसे । तथा हि ते
बुद्धिः आचारवर्जिता विपरीता ।
Are there no good men here, or, are you not listening to
the good men? Must be so, for your mind is slipped from good conduct and
perverse.
स हि विदितः धर्मज्ञः शरणागतवत्सलः । यदि जीवितुं इच्छसि
तेन मैत्री ते भवतु ।
He is known to be righteous-minded, kind to those who seek
his refuge. If you desire to live, let there be friendship with him to you.
नियतो भूत्वा मां च अस्मै निर्यातयितुं अर्हसि । एवं रघूत्तमे
सम्प्रदाय हि ते स्वस्ति भवेत् ।
Becoming restrained, you ought to take me back to him. By
thus giving me back to the best of Raghus, your safety will be there.
रावण त्वं अन्यथा हि कुर्वाणो वधं प्राप्स्यसि ।
O Rāvaṇa, by doing otherwise, you will meet death.
सीताया परुषं वचनं श्रुत्वा राक्षसाधिपः ततः
प्रियदर्शनाम् सीतां विप्रियं प्रत्युवाच ।
Hearing the harsh words of Sitā, the lord of Rākshasas then
replied to pleasant-looking Sita harshly:
मनुष्याणाम् कामो वामः । यस्मिन् जने निबध्यते किल
तस्मिंन् तु अनुक्रोशः स्नेहश्च जायते किल । वरानने एतस्मात् कारणात्
त्वाम् न घातयामि ।
Love indeed is crooked among men. For, towards one on whom
it is fixed, only compassion and affection arise. O pretty-faced one, for this
reason, I do not kill you.
मे द्वौ मासौ रक्षितव्यौ योऽवधिस्ते मया कृतः । वरवर्णिनि
ततः त्वं मम शयनं आरोह ।
Two months are to be abided by me, the deadline made by me
to you. O one of best complexion, after that come to my bed.
ऊर्ध्वं द्वाभ्यां तु मासाभ्यां मां भर्तारं
अनिच्छतीं त्वां महानसे मम प्रातराशार्थं आरभन्ते ।
If even at the end of two months, you do not like me as
your husband, they will start to cook you for my breakfast in the kitchen.
इत्युक्त्वा मैथिलीं स दशग्रीवः शत्रुरावणः
राजा रावणः मेदिनीं कम्पयन्निव प्रस्थितः ।
Having said so to Maithili, that ten-necked king Ravana, the
tormentor of eneies, started as if making the earth tremble.
तत्र यान्यवहीनानि तान्यहं नोपलक्षये ॥
भूषणानि च मुख्यानि दृष्टानि धरणीतले ।
अनयैवापविद्धानि स्वनवन्ति महान्ति च ॥
इदं चिरगृहीतत्वात् वसनं क्लिष्टवत्तरम् । तथाऽपि
नूनं तद्वर्णम् तथा श्रीमद्यथेतरत् ॥
इयं कनकवर्णाङ्गी रामस्य महिषी प्रिया । प्रणष्टापि
सती याऽस्य मनसो न प्रणश्यति ॥
अस्या देव्या मनस्तस्मिन् तस्य चास्यां प्रतिष्ठितम्
। तेनेयं स च धर्मात्मा मुहूर्तमपि जीवति ॥
दुष्करं कृतवान्रामो हीनो यदनया प्रभुः ।
धारयत्यात्मनो देहं न शोकेनावसीदति ॥
एवं सीतां तदा दृष्ट्वा हृष्टः पवनसम्भवः । जगाम मनसा
रामं प्रशशंस च तं प्रभुम् ॥
स मुहूर्तमिव ध्यात्वा बाष्पपर्याकुलेक्षणः ।
सीतामाश्रित्य तेजस्वी हनूमान्विललाप ह ॥
मान्या गुरुविनीतस्य लक्ष्मणस्य गुरुप्रिया । यदि
सीताऽऽपि दुःखार्ता कालो हि दुरतिक्रमः ॥
रामस्य व्यवसायज्ञा लक्ष्मणस्य च धीमतः । नात्यर्थं
क्षुभ्यते देवी गङ्गेव जलदागमे ॥
तुल्यशीलवयोवृत्तां तुल्याभिजनलक्षणाम् । राघवोऽर्हति
वैदेहीं तं चेयमसितेक्षणा ॥
अस्या हेतोर्विशालाक्ष्या हतो वाली महाबलः ।
चतुर्दश सहस्राणि रक्षसां भीमकर्मणाम् । निहतानि
जनस्थाने शरैरग्निशिखोपमैः ॥
सागरश्च मया क्रान्तः श्रीमान्नदनदीपतिः । अस्या
हेतोर्विशालाक्ष्याः पुरी चेयमवेक्षिता ॥
यदि रामः समुद्रान्तां मेदिनीं परिवर्तयेत् । अस्याः
कृते जगच्चापि युक्तमित्येव मे मतिः ॥
राज्यं वा त्रिषु लोकेषु सीता वा जनकात्मजा ।
त्रैलोक्यराज्यं सकलं सीताया नाप्नुयात्कलाम् ॥
सर्वान् भोगान्परित्यज्य भर्तृस्नेहबलात्कृता ।
अचिन्तयित्वा दुःखानि प्रविष्टा निर्जनं वनम् ॥
इमां तु शीलसम्पन्नां द्रष्टुमर्हति राघवः । अस्या
नूनं पुनर्लाभात् राघवः प्रीतिमेष्यति ॥
कामभोगैः परित्यक्ता हीना बन्धुजनेन च । धारयत्यात्मनो
देहं तत्समागमलालसा ॥
नैषा पश्यति राक्षस्यो नेमान्पुष्पफलद्रुमान् ।
एकस्थहृदया नूनं राममेवानुपश्यति ॥
भर्ता नाम परं नार्या भूषणं भूषणादपि । एषा तु रहिता
तेन भूषणार्हा न शोभते ॥
इमामसितकेशान्तां शतपत्रनिभेक्षणाम् । सुखार्हां
दुःखितां दृष्ट्वा ममापि व्यथितं मनः ॥
तथा विप्रेक्षमाणस्य वनं पुष्पितपादपम् । विचिन्वतश्च
वैदेहीम् किंचिच्छेषा निशाऽभवत् ॥
षडङ्गवेदविदुषां क्रतुप्रवरयाजिनाम् । शुश्राव
ब्रह्मघोषान् स विरात्रे ब्रह्मरक्षसाम् ॥
अथ मङ्गलवादित्र शब्दैः श्रुतिमनोहरैः । प्राबुध्यत
महाबाहुः दशग्रीवो महाबलः ॥
विबुध्यतु यथाकालं राक्षसेन्द्रः प्रतापवान् ।
अशोकवनिकामेव प्राविशत्संततद्रुमाम् ॥
वृतः परमनारीभिः ताराभिरिव चन्द्रमाः ॥
रावणोऽयं महाबाहुः इति सञ्चिन्त्य वानरः ।
त्रगुह्यान्तरे सक्तो हनुमान् संवृतोऽभवत् ॥
सीतामसितकेशान्तां उपावर्तत रावणः ॥
सीतां पतिव्रतां दीनाम् निरानन्दां तपस्विनीम् ।
साकारैर्मधुरैर्वाक्यैः न्यदर्शयत रावणः ॥
कामये त्वां विशालाक्षि बहुमन्यस्व मां प्रिये । भव
मैथिलि भार्या मे मोहमेनं विसर्जय ॥
बह्वीनामुत्तमस्त्रीणां आहृतानामितस्ततः । सर्वासामेव
भद्रं ते ममाग्रमहिषी भव ॥
ऋद्धिं ममानुपश्य त्वं श्रियं भद्रे यशश्च मे । किं करिष्यसि रामेण
सुभगे चीरवाससा
॥
निक्षिप्तविजयो रामो गतश्रीर्वनगोचरः । व्रती
स्थण्डिलशायी च शङ्के जीवति वा न वा ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सीता रौद्रस्य रक्षसः ।
तृणमन्तरतः कृत्वा प्रत्युवाच शुचिस्मिता ॥
निवर्तय मनो मत्तः स्वजने क्रियतां मनः ॥
न मां प्रार्थयितुं युक्तं सुसिद्धिमिव पापकृत् । अकार्यं न मया कार्यं
एकपत्न्या विगर्हितम् ॥
नाहमौपयिकी भार्या परभार्या सती तव ॥
इह सन्तो न वा सन्ति सतो वा नानुवर्तसे । तथाहि
विपरीता ते बुद्धिराचारवर्जिता ॥
विदितः स हि धर्मज्ञः शरणागतवत्सलः । तेन मैत्री भवतु
ते यदि जीवितुमिच्छसि ॥
मां चास्मै नियतो भूत्वा निर्यातयितुमर्हसि । एवं हि ते भवेत्स्वस्ति
सम्प्रदाय रघूत्तमे ॥
अन्यथा त्वं हि कुर्वाणो वधं प्राप्स्यसि रावण ॥
सीताया वचनं श्रुत्वा परुषं राक्षसाधिपः । प्रत्युवाच
ततः सीतां विप्रियं प्रियदर्शनाम् ॥
वामः कामो मनुष्याणाम् यस्मिन् किल निबध्यते । जने
तस्मिंस्त्वनुक्रोशः स्नेहश्च किल जायते ॥
एतस्मात्कारणान्न त्वाम् घातयामि वरानने ॥
द्वौ मासौ रक्षितव्यौ मे योऽवधिस्ते मया कृतः
। ततः शयनमारोह मम त्वं वरवर्णिनि ॥
ऊर्ध्वं द्वाभ्यां तु मासाभ्यां भर्तारं मामनिच्छतीम् । मम त्वां
प्रातराशार्थं आरभन्ते महानसे ॥
इत्युक्त्वा मैथिलीं राजा रावणः शत्रुरावणः ।
प्रस्थितः स दशग्रीवः कम्पयन्निव मेदिनीम् ॥
44. Hanuman meets and reassures Sita, and exchanges the
ring for the crest jewel
हनुमानपि विश्रान्तः सर्वं तत्त्वतः शुश्राव । ततो
वानरः बहुविधां चिन्तां चिन्तयामास ।
Hanuman too, having rested, heard everything as it was.
Then, the monkey thought various thoughts.
“यां कपीनां सहस्राणि सुबहून्ययुतानि च दिक्षु सर्वासु
मार्गन्ते साइयं मया आसादिता ।
That Sita, whom thousands and millions of monkeys search in
every direction, has been reached by me.
अहं रामं अक्लिष्टकर्माणम् सुबन्धुं अनुकीर्तयन्
पूर्णचन्द्रनिभाननाम् एनाम् आश्वासयामि ।
I will comfort her, who has a face like full moon, by
praising my friend Rama of benign actions.
सो विद्रुमप्रतिमाननः विनीतवेषः कृपणः महातेजा
मारुतात्मजः हनूमान् तस्मात् द्रुमात् अवतीर्य उपसृत्य प्रणिपत्य शिरसि अञ्जलिं आधाय
च तां
सीतां मधुरया गिरा अब्रवीत् ।
Hanumān, the sun of Vāyu and of great radiance, his face
glowing coral-red and humble, getting down from that tree, approaching,
saluting that Sita with folded hands on the head, told her in sweet words:
“कल्याणि अनिन्दितलोचने का त्वं भवसि ।
Auspicious one with blameless eyes, who are you?
मे मता भूमिपालस्य महिषी राजकन्या च ।
My opinion is that you are the queen of a king and a princess.
यदि रावणेन जनस्थानात् बलात् अपदहृता सीता त्वमसि तत्
पृच्छतः मम आचक्ष्व भद्रं ते ।
Tell me enquiring whether you are Sita abducted by force
from Janasthana. Auspiciousness to you.
यथा हि तव रूपं दैन्यं वै च अपि अतिमानुषं वेषः च तपसा अन्वितो त्वं राममहिषी ध्रुवम् ।
Even if your form is wretched, still it is superhuman; your
make-up is ascetic. You must certainly be the queen of Rama.”
रामकीर्तनहर्षिता सा वैदेही तस्य वचनं श्रुत्वा
द्रुमाश्रितम् हनुमन्तं वाक्यं उवाच ।
On hearing his words, elated by the praise for Rāma, that
Vaidēhi said to Hanuman who was on the tree.
“अहं शत्रुसैन्यप्रतापिनः दशरथस्य स्नुषा । अहं महात्मनः
जनकस्य वैदेहस्य दुहिता । अहं नाम्ना सीतेति नाम रामस्य धीमतः भार्या
।
Yes, I am the daughter-in-law of Daṡaratha, the tormenter
of the enemy forces. I am the daughter of Mahātma Janaka, the king of Vidēha. I
am Sita by name, wife of the intelligent Rāma.
दण्डकारण्ये वसतो अमितौजसः तस्य भार्या अहं रक्षसा दुरात्मना रावणेन अपहृता
।
Wife of him
of limitless effulgence who was living in Dandakaranaya, I
was carried off by the wicked demon, Ravana.
तेन मे द्वौ मासौ कालो जीवितानुग्रहः कृतः । ऊर्ध्वं
द्वाभ्यां तु मासाभ्याम् ततः जीवितं त्यक्ष्यामि ।
Two months have been fixed by him as the period of grace
for my life. Beyond two months then will give up life.”
दुःखाद्दुःखाभिभूतायाः तस्या तत् वचनं श्रुत्वा
हरिपुङ्गवः हनुमान् सान्त्वं उत्तरं अब्रवीत् ।
On hearing those words of hers, who was beset with one
misery after the other, Hanumān, the bull among monkeys, gave this soothing
reply:
“देवि अहं रामस्य सन्देशात् दूतः तव आगतः । वैदेहि
कुशली रामः त्वां च कौशलं अब्रवीत् ।
O queen, I have come here to you as an envoy with a message
from Rāma. Vaidehi, he is doing well and wishes you well.
महातेजा ते भर्तुः अनुचरः प्रियः शोकसन्तप्तः
लक्ष्मणश्च शिरसा ते अभिवादनं कृतवान् ।
Lakshmaṇa too, of immense effulgence, dear to your husband
whom he follows, afflicted with grief, made obeisance to you with the head.”
सा देवी नरसिंहयोः तयोः कुशलं निशम्य
प्रीतिसंहृष्टसर्वाङ्गी हनुमन्तं अथ अब्रवीत् ।
That queen, hearing the wellbeing of both of those lions
among men, with every limb thrilled with joy, spoke to Hanumān:
“कल्याणी बत आनन्दो जीवन्तं नरं वर्षशतादपि एति इयं लौकिकी गाथा मां
प्रतिभाति ।
Verily, the auspicious saying of the people appears to me
to be true that, even after a hundred years, joy comes to a man that lives.”
“क्व ते रामेण संसर्गः । कथं लक्ष्मणम् जानासि ।
वानराणां नराणां च समागमः कथं आसीत् । “Where was your meeting with Rāma? How do you
know Lakshmaṇa? How did the meeting between humans and monkeys happen?
वानर यानि रामस्य लक्ष्मणस्य च लिङ्गानि तानि भूयः
समाचक्ष्व मां शोकः न समाविशेत् ।
O Monkey, tell me again the distinctive marks of Rāma and
Lakshmaṇa, (so that) sorrow may not possess me.”
वैदेह्या एवं उक्तस्तु मारुतात्मजः हनुमान् ततो रामं यथातत्त्वं आख्यातुं उपचक्रमे ।
Thus told by Vaidēhi, Hanumān, son of Vāyu, began to tell
about Rāma in point of fact:
“जनकात्मजे रामः कमलपत्त्राक्षः सर्वसत्त्वमनोहरः
रूपदाक्षिण्यसम्पन्नः प्रसूतः ।
O daughter of Janaka! Rāma’s eyes are like lotus petals;
draws the hearts of all beings, and was born with beauty and compassion.
तेजसा आदित्यसङ्काशः क्षमया पृथिवीसमः बुद्ध्या
बृहस्पतिसमो यशसा वासवोपमः ।
Comparable to the sun in radiance, to the earth in
forbearance, to Bṛhaspati in intellect and to Indra in renown.
परन्तपः जीवलोकस्य रक्षिता स्वजनस्य अभिरक्षिता स्वस्य वृत्तस्य धर्मस्य च रक्षिता ।
The scorcher of foe, the protector of all living beings and
his own peope, and of his conduct and dharma.
सत्यधर्मपरः श्रीमान् सङ्ग्रहानुग्रहे रतः
देशकालविभागज्ञः सर्वलोकप्रियंवदः ।
Devoted to truth and dharma, prosperous, engaged in
acquisition and sharing, knower of place and time, and pleasant in conversation
with everyone.
तस्य वैमात्रः भ्राता अपराजितः सौमित्रिः च अनुरागेण रूपेण गुणैश्चैव तथाविधः
।
Son of Sumitra, his step brother, unxonquered by others, is
like him in affection, look, and virtues.
त्वद्दर्शनसमुत्सुकौ तावुभौ नरशार्दूलौ महीं
कृत्स्नां विचिन्वन्तौ अस्माभिः अभिसङ्गतौ ।
Those two best of men, eager to see you, searching the
whole earth, came into contact with usand that is when they happened to meet
us.
लक्ष्मणो ततः अक्लिष्टकर्मणः रामस्य त्वन्नाशजं शोकं
वानरेन्द्राय सुग्रीवाय न्यवेदयत् ।
Then Lakshmaṇa told theking of monkeys, Sugriva, about the
grief because of your loss of Rāma of
benign deeds.
ततः रक्षसा ह्रियमाणया यान्याभरणजालानि
त्वद्गात्रशोभीनि महीतले पातितानि तानि मयैवोपहृतानि रामाय दत्तानि च ।
Then, those ornaments which adorned your body that were dropped by you on the earth as you were
carried away by the demon, collected by me, were given to Rama.
तव दर्शनीयानि तान्यङ्के कृत्वा देवप्रकाशेन देवेन
तेन बहुविधं परिदेवितम् ।
Then keeping on his lap those beautiful ornaments, that
lord, whose splendor resembled that of Dēvas, it was lamented in many ways by
him who was shining like god.
जनकात्मजे स मनुजशार्दूलः राघवः समित्रबान्धवं रावणं
हत्वा त्वां क्षिप्रं प्राप्स्यति ।
O daughter of Janaka, Rāghava, the best of men, will soon
get you killing Rāvaṇa along with his kith and kin.
तदा रामसुग्रीवौ उभौ सहितौ वालिनं हन्तुं तथा तव
चान्वेषणं समयं अकुरुतां ।
Then te two, Rāma and Sugriva, together came to an
agreement to kill Vāli and to search for you.
ततो रामो वालिनं आहवे तरसा निहत्य
सर्वर्क्षहरिसङ्घानां सुग्रीवं पतिं अकरोत् ।
Then Rāma, killing Vāli quickly in the battle, made Sugriva
the lord of all the hosts of monkeys and bears.
देवि रामसुग्रीवयोः ऐक्यम् एवं समजायत । तयोः दूतं इह आगतम् हनुमन्तं च मां
विद्धि ।
O Dēvi, the union of Rāma and Sugriva was born thus. Know
me to be Hanumān who has come here as their envoy.
स्वराज्यं प्राप्य सुग्रीवः महाबलान् हरीश्वरान्
समानीय त्वदर्थं
दश दिशो प्रेषयामास ।
Sugriva, after getting his kingdom, summoning all the
leaders of monkeys of immense strength, sent them in the ten directions for
your sake.
वानरेन्द्रेण वनौकसः सुग्रीवेण आदिष्टा वयमन्ये च वानराः कृत्स्नां
वसुधां चरन्ति ।
We and other forest-dwelling monkeys, ordered by Sugriva,
the king of monkeys, are wandering all over the earth.
वैदेहि विश्वासार्थं तु भर्तुः गुणाः मया उक्ताः । अनघे देवि
अचिरात् राघवो त्वामितो नयिता ।
Vaidēhi, for instilling confidence your husband’s virtues
were narrated by me. Sinless Queen, before long Raghava will take you from
here.
मैथिलि एतत्ते सर्वमाख्यातं । समाश्वसिहि । देवि
रामनामाङ्कितं इदं अङ्गुलीयकम् च पश्य ।
Maithili, all this has been told to you. Queen, see this
ring with Rama’s name inscribed.
तेन महात्मना दत्तं तव प्रत्ययार्थं आनीतं ।
समाश्वसिहि भद्रं ते क्षीणदुःखफला ह्यसि ।
Given by that great soul, it was brought for your
confidence. Relax. Auspiciousness to you. Experience of sorrow is at an end for
you.”
भर्तुः करविभूषणं गृहीत्वा प्रेक्षमाणा भर्तारं
सम्प्राप्ता इव सा जानकी मुदिता अभवत् ।
Taking the ornament of her husband’s hand and looking at
it, that daughter of Janaka became happy as
if she has joined her husband.
ततः सा ह्रीमती बाला
भर्तृसन्देशहर्षिता परितुष्टा महाकपिम् प्रियं कृत्वा प्रशशंस । ॥
Then, that bashful young lady, delighted on receiving the
message from her husband, endeared the great and praised him:
“वानरोत्तम येन इदं राक्षसपदं एकेन त्वया प्रधर्षितं
त्वं विक्रान्तः
त्वं समर्थः त्वं प्राज्ञः ।
O best of Monkeys, by whom this abode of the Rakshasas has
been attacked singly, you are valorous, competent and wise.
दिष्ट्या च धर्मात्मा सत्यसङ्गरः रामो कुशली
महातेजाः सुमित्रानन्दवर्धनः लक्ष्मणश्च ।
By Providence, Rāma, the righteous and truthful, is well
and also Lakshmaṇa of great effulgence, who augments the happiness of Sumitrā.
यदि काकुत्स्थः कुशली किं सागरमेखलाम् महीं युगान्ताग्ननिः उत्थितः इव कोपेन न दहति ।
If Kakutstha is well, why does he not burn the earth girded
by the oceans by anger like the surging fire of dissolution?
अथवा तौ सुराणामपि निग्रहे शक्तिमन्तौ । मन्ये मम दुःखानां एव
तु विपर्ययः न अस्ति ।
But no: they both are strong enough to put down even the
gods. I think the end of my sorrows has not yet come.
पुरुषोत्तमः रामः कच्चिन्न व्यथितो । कच्चिन्न परितप्यते । उत्तराणि च
कार्याणि कुरुते ।
Is not the best of men, Rāma, agitated? Does he not grieve?
Does he not take the further steps?
राघवः प्रवासात् मयि कच्चिन्न विगतस्नेहः । वानर
कच्चिन्मां अस्मात् व्यसनात् मोक्षयिष्यति ।
Has Rāghava lost his love for me because of my exile?
Money, will he rescue me from this distress?”
सीताया वचनं श्रुत्वा भीमविक्रमः मारुतिः शिरसि अञ्जलिं आधाय उत्तरं
वाक्यं अब्रवीत् ।
Hearing the words of Sita, the son of Vāyu of terrific prowess,
keeping folded hands on his head, said this in reply:
“कमललोचने रामः त्वां इहस्थां न जानीते । तेन
पुरन्दरः शचीमिव त्वां आशु न आनयति ।
O you of lotus eyes, Rāma does not know you being here.
That is why he does not take you quickly like Indra took Sachi.
मम वचः श्रुत्वैव तु राघवः हर्यृक्षगणसङ्कुलाम् महतीं चमूं प्रकर्षन्
क्षिप्रं एष्यति ।
Immediately on hearing my word, Rāghava will come fast
leading a large army of monkeys and bears.
काकुत्स्थः बाणौघैः अक्षोभ्यं वरुणालयम्
विष्टम्भयित्वा लङ्कां पुरीं शान्तराक्षसां करिष्यति ।
Causing the imperturbable ocean to be still, Kākutstha will
make the city of Lanka devoid of Rakshasas by his terrible arrows.
आर्ये स रामः तवादर्शनजेन शोकेन परिप्लुतः सिंहार्दित इव द्विपः शर्म न लभते ।
O noble one, enveloped by the grief of not seeing you, that
Rāma does not get any peace like an elephant beset by a lion.
राघवो मांसं न भुङ्क्ते मधु चाऽपि न सेवते । नित्यं
सुविहितं वन्यं पञ्चम भक्तं अश्नाति ।
Rāghava does not eat meat and does not drink honey; in the
fifth part of the day he eats daily forest produce and boiled rice as
prescribed.
नरोत्तमः रामः सततं अनिद्रः सुप्तोऽपि च सीतेति मधुरां वाणीं व्याहरन्
प्रतिबुध्यते ।
The best of men, Rāma, is sleepless. Even if he falls
asleep, he wakes up uttering the sweet word ‘Sita’.
राघवो हि यत् जानीयात् अभिज्ञानं त्वं प्रयच्छ
। ब्रूहि यद्राघवो महाबलः लक्ष्मणश्च वाच्यो ।
Give me that which Raghava will recognize. Tell me what is
to be conveyed to Raghava and the mighty Lakshmana.”
तस्मिंन् इति उक्तवति तु सुरसुतोपमा सीता शोकसन्तप्ता प्लवङ्गमम्
हनुमन्तं उवाच ।
When he spoke thus, Sita, equal to a daughter of Dēvas,
said with affliction of sorrow to Hanumān, the monkey:
“मनस्विनी कौसल्या यं लोकभर्तारं सुषुवे तं
ममार्थे सुखं पृच्छ शिरसा च अभिवादय ।
Please inquire for my sake about the wellbeing of the lord
of the world, whom the noble Kausalya bore, and salute him with the head.
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तो न बहुभाषिता राजपुत्रः प्रियः श्रेष्ठः मे श्वशुरस्य सदृशः भ्राता
लक्ष्मणः यं दृष्ट्वा राघवो वृत्तं आर्यं नैव अनुस्मरेत् नित्यं रामस्य मत्तः
प्रियतरः ममार्थाय स मम वचनात् कुशलं वक्तव्यो । मृदुः शुचिर्दक्षः
लक्ष्मणः नित्यं रामस्य प्रियः ।
Lakshmaṇa, the worshipper of elders, possessed of
auspiciousness, competent, a man of few words, prince, beloved, the best, equal
to my father-in-law, brother seeing whom Raghava does not remember even the
deceased father, dearer than even me to Rama, also must be inquired of welfare
on my behalf. Lakshmana is soft, pure, skilled, and always dear to Rama.
वानरश्रेष्ठ हरिसत्तम यथा हि दुःखक्षयकरो भवेत् त्वं अस्मिन्
कार्यनिर्योगे प्रमाणं ।
The best of monkeys, you are my sole refuge in the
completion of this task so that Rama can end my grief.
राघवः त्वत्समारम्भात् मयि यत्नपरो भवेत् । मे नाथं
शूरं रामं पुनः पुनः इदं ब्रूयाश्च ।
Raghava must become engaged in my good because of your
attempt. You must tell my lord, valiant Rama, again and again.
दशरथात्मज मासं जीवितं धारयिष्यामि । ऊर्ध्वं
मासान्न जीवेयं सत्येन अहं ते ब्रवीमि ।
‘O son f Dasaratha, I shall hold on to this life for one
month. I will not beyond a month; I tell you this on oath.
ततो वस्त्रगतं दिव्यं शुभम् चूडामणिं मुक्त्वा
प्रदेयो राघवायेति सीता हनुमते ददौ ।
Then releasing that divine and auspicious crest jewel tied
to the cloth, saying that it must be given to Rama, Sita gave it to Hanuman.
ततो वीरो अनुत्तमं मनिरत्नं प्रतिगृह्य अङ्गुल्या
योजयामास अस्य भुजः हि न प्राभवत् ।
Then, the valiant Hanuman, receiving the crest jewel, tried
to put it in is finger, but his finger was not sufficient for it.
कपिवरः मणिरत्नं प्रतिगृह्य अभिवाद्य च हृदयेन रामं गतो शरीरेण तु विष्ठितः ।
Taking the excellent jewel and saluting her, the best of
monkeys mentally reached Rama though physically stood there.
हनुमानपि विश्रान्तः सर्वं शुश्राव तत्त्वतः । ततो
बहुविधां चिन्तां चिन्तयामास वानरः ॥
यां कपीनां सहस्राणि सुबहून्ययुतानि च । दिक्षु
सर्वासु मार्गन्ते सेयमासादिता मया ॥
अहमाश्वासयाम्येनाम् पूर्णचन्द्रनिभाननाम् ।
राममक्लिष्टकर्माणम् सुबन्धुमनुकीर्तयन् ॥
सोऽवतीर्य द्रुमात्तस्मात् विद्रुमप्रतिमाननः ।
विनीतवेषः कृपणः प्रणिपत्योपसृत्य च ॥
तामब्रवीन्महातेजा हनूमान्मारुतात्मजः ।
शिरस्यञ्जलिमाधाय सीतां मधुरया गिरा ॥
का त्वं भवसि कल्याणि तवमनिन्दितलोचने । महिषी भूमिपालस्य राजकन्या च
मे मता ॥
रावणेन जनस्थानात् बलादपदहृता यदि । सीता त्वमसि
भद्रं ते तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः ॥
यथा हि तव वै दैन्यं रूपं चाप्यतिमानुषम् । तपसा
चान्वितो वेषः त्वं राममहिषी ध्रुवम् ॥
सा तस्य वचनं श्रुत्वा रामकीर्तनहर्षिता । उवाच
वाक्यं वैदेही हनुमन्तं द्रुमाश्रितम् ॥
स्नुषा दशरथस्याहं शत्रुसैन्यप्रतापिनः । दुहिता जनकस्याहम्
वैदेहस्य महात्मनः ।
सीतेति नाम नाम्नाऽहम् भार्या रामस्य धीमतः ॥
वसतो दण्डकारण्ये तस्याहममितौजसः । रक्षसाऽपहृता
भार्या रावणेन दुरात्मना ॥
द्वौ मासौ तेन मे कालो जीवितानुग्रहः कृतः । ऊर्ध्वं
द्वाभ्यां तु मासाभ्याम् ततस्त्यक्ष्यामि जीवितम् ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा हनुमान्हरिपुङ्गवः ।
दुःखाद्दुःखाभिभूतायाः सान्त्वमुत्तरमब्रवीत् ॥
अहं रामस्य सन्देशात् देवि दूतस्तवागतः । वैदेहि
कुशली रामः त्वां च कौशलमब्रवीत् ॥
लक्ष्मणश्च महातेजा भर्तुस्तेऽनुचरः प्रियः ।
कृतवान्शोकसन्तप्तः शिरसा तेऽभिवादनम् ॥
सा तयोः कुशलं देवी निशम्य नरसिंहयोः ।
प्रीतिसंहृष्टसर्वाङ्गी हनुमन्तमथाब्रवीत् ॥
कल्याणी बत गाथेयम् लौकिकी प्रतिभाति मा । एति
जीवन्तमानन्दो नरं वर्षशतादपि ॥
क्व ते रामेण संसर्गः कथं जानासि लक्ष्मणम् ।
वानराणां नराणां च कथमासीत्समागमः ॥
यानि रामस्य लिङ्गानि लक्ष्मणस्य च वानर । तानि
भूयस्समाचक्ष्व न मां शोकस्समाविशेत् ॥
एवमुक्तस्तु वैदेह्या हनुमान्मारुतात्मजः । ततो रामं
यथातत्त्वं आख्यातुमुपचक्रमे ॥
रामः कमलपत्त्राक्षः सर्वसत्त्वमनोहरः ।
रूपदाक्षिण्यसम्पन्नः प्रसूतो जनकात्मजे ॥
तेजसाऽदित्य सङ्काशः क्षमया पृथिवीसमः । बृहस्पतिसमो
बुद्ध्या यशसा वासवोपमः ॥
रक्षिता जीवलोकस्य स्वजनस्याभिरक्षिता । रक्षिता
स्वस्य वृत्तस्य धर्मस्य च परन्तपः ॥
सत्यधर्मपरश्श्रीमान् सङ्ग्रहानुग्रहे रतः ।
देशकालविभागज्ञः सर्वलोकप्रियंवदः ॥
भ्राता तस्य च वैमात्रः सॏमित्रिरपराजितः ।
अनुरागेण रूपेण गुणैश्चैव तथाविधः ॥
तावुभौ नरशार्दूलौ त्वद्दर्शनसमुत्सुकौ । विचिन्वन्तौ
महीं कृत्स्नां अस्माभिरभिसङ्गतौ ॥
ततस्त्वन्नाशजं शोकं रामस्याक्लिष्टकर्मणः । लक्ष्मणो
वानरेन्द्राय सुग्रीवाय न्यवेदयत् ॥
ततस्त्वद्गात्रशोभीनि रक्षसा ह्रियमाणया ।
यान्याभरणजालानि पातितानि महीतले ।
तानि रामाय दत्तानि मयैवोपहृतानि च ॥
तान्यङ्के दर्शनीयानि कृत्वा बहुविधं तव । तेन
देवप्रकाशेन देवेन परिदेवितम् ॥
स त्वां मनुजशार्दूलः क्षिप्रं प्राप्स्यति राघवः । समित्रबान्धवं हत्वा
रावणं जनकात्मजे ॥
सहितौ रामसुग्रीवौ उभावकुरुतां तदा । समयं वालिनं
हन्तुं तव चान्वेषणं तथा ॥
ततो निहत्य तरसा रामो वालिनमाहवे ।
सर्वर्क्षहरिसङ्घानां सुग्रीवमकरोत्पतिम् ॥
रामसुग्रीवयोरैक्यम् देव्येवं समजायत । हनुमन्तं च
मां विद्धि तयोर्दूतमिहागतम् ॥
स्वराज्यं प्राप्य सुग्रीवः समानीय हरीश्वरान् ।
त्वदर्थं प्रेषयामास दिशो दश महाबलान् ॥
आदिष्टा वानरेन्द्रेण सुग्रीवेण वनौकसः । चरन्ति
वसुधां कृत्स्नां वयमन्ये च वानराः ॥
विश्वासार्थं तु वैदेहि भर्तुरुक्ता मया गुणाः ।
अचिराद्राघवो देवि त्वामितो नयिताऽनघे ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं समाश्वसिहि मैथिलि ।
रामनामाङ्कितं चेदम् पश्य देव्यङ्गुलीयकम् ॥
प्रत्ययार्थं तवाऽनीतं तेन दत्तं महात्मना ।
समाश्वसिहि भद्रं ते क्षीणदुःखफला ह्यसि ॥
गृहीत्वा प्रेक्षमाणा सा भर्तुः करविभूषणम् ।
भर्तारमिव सम्प्राप्ता जानकी मुदिताऽभवत् ॥
ततस्सा ह्रीमती बाला
भर्तृसन्देशहर्षिता । परितुष्टा प्रियं कृत्वा प्रशशंस महाकपिम् ॥
विक्रान्तस्त्वं समर्थस्त्वम् प्राज्ञस्त्वं
वानरोत्तम । येनेदं राक्षसपदं त्वयैकेन प्रधर्षितम् ॥
दिष्ट्या च कुशली रामो धर्मात्मा सत्यसङ्गरः ।
लक्ष्मणश्च महातेजाः सुमित्रानन्दवर्धनः ॥
कुशली यदि काकुत्स्थः किं न सागरमेखलाम् । महीं दहति
कोपेन युगान्ताग्निरिवोत्थितः ॥
अथवा शक्तिमन्तौ तौ सुराणामपि निग्रहे । ममैव तु न
दुःखानामस्ति मन्ये विपर्ययः ॥
कच्चिन्न व्यथितो रामः कच्चिन्न परितप्यते । उत्तराणि
च कार्याणि कुरुते पुरुषोत्तमः ॥
कच्चिन्न विगतस्नेहः प्रवासान्मयि राघवः । कच्चिन्मां
व्यसनादस्मात् मोक्षयिष्यति वानर ॥
सीताया वचनं श्रुत्वा मारुतिर्भीमविक्रमः ।
शिरस्यञ्जलिमाधाय वाक्यमुत्तरमब्रवीत् ॥
न त्वामिहस्थां जानीते रामः कमललोचने । तेन त्वां
नानयत्याशु शचीमिव पुरन्दरः ॥
मम श्रुत्वैव तु वचः क्षिप्रमेष्यति राघवः । चमूं
प्रकर्षन्महतीम् हर्यृक्षगणसङ्कुलाम् ॥
विष्टम्भयित्वा बाणौघैः अक्षोभ्यं वरुणालयम् ।
करिष्यति पुरीं लङ्कां काकुत्स्थः शान्तराक्षसाम् ॥
तवादर्शनजेनार्ये शोकेन स परिप्लुतः । न शर्म लभते
रामः सिंहार्दित इव द्विपः ॥
न मांसं राघवो भुङ्क्ते न चाऽपि मधु सेवते । वन्यं
सुविहितं नित्यं भक्तमश्नाति पञ्चमम् ॥
अनिद्रस्सततं रामः सुप्तोऽपि च नरोत्तमः । सीतेति
मधुरां वाणीं व्याहरन्प्रतिबुध्यते ॥
अभिज्ञानं प्रयच्छ त्वं जानीयाद्राघवो हि यत् । ब्रूहि यद्राघवो वाच्यो
लक्ष्मणश्च महाबलः ॥
इत्युक्तवति तस्मिंस्तु सीता सुरसुतोपमा । उवाच
शोकसन्तप्ता हनुमन्तं प्लवङ्गमम् ॥
कौसल्या लोकभर्तारं सुषुवे यं मनस्विनी । तं ममार्थे
सुखं पृच्छ शिरसा चाभिवादय ॥
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तो न बहुभाषिता ।
राजपुत्रः प्रियः श्रेष्ठः सदृशः श्वशुरस्य मे ॥
मत्तः प्रियतरो नित्यं भ्राता रामस्य लक्ष्मणः । यं
दृष्ट्वा राघवो नैव वृत्तमार्यमनुस्मरेत् ॥
स ममार्थाय कुशलं वक्तव्यो वचनान्मम । मृदुर्नित्यं
शुचिर्दक्षः प्रियो रामस्य लक्ष्मणः ॥
यथा हि वानरश्रेष्ठ दुःखक्षयकरो भवेत् ।
त्वमस्मिन्कार्यनिर्योगे प्रमाणं हरिसत्तम ॥
राघवस्त्वत्समारम्भान् मयि यत्नपरो भवेत् ॥ इदं
ब्रूयाश्च मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः ॥
जीवितं धारयिष्यामि मासं दशरथात्मज । ऊर्ध्वं मासान्न
जीवेयं सत्येनाहं ब्रवीमि ते ॥
ततो वस्त्रगतं मुक्त्वा दिव्यं चूडामणिं शुभम् ।
प्रदेयो राघवायेति सीता हनुमते ददौ ॥
प्रतिगृह्य ततो वीरो मनिरत्नमनुत्तमं । अङ्गुल्या योजयामास न ह्यस्य
प्राभवद्भुजः ॥
मणिरत्नं कपिवरः प्रतिगृह्याभिवाद्य च । हृदयेन गतो
रामं शरीरेण तु विष्ठितः ॥
45. Hanuman meets Ravana
तस्मात् देशात् अपक्रम्य वानरः चिन्तयामास ।
Getting down from that place, the monkey thought:
“अल्पशेषं
इदं कार्यम् । इय असितेक्षणा दृष्टा । त्रीनुपायान्
अतिक्रम्य चतुर्थः इह दृश्यते ।
There is a little bit of work left. This dark-eyed has been
seen. Going beyond the first three means, the fourth comes to view.
कार्ये कर्मणि निर्दिष्टे यो पूर्वकार्याविरोधेन
बहून्यपि साधयेत् स कार्यं कर्तुमर्हति ।
Once assigned to a task, the one who accomplishes more
without putting in jeopardy what has already been accomplished, is the one who
is truly fit for the task.
स्वल्पस्य कर्मणः अपि इह साधको हेतुः हि एकः न
। यो हि
अर्थं बहुधा वेद अर्थसाधने स
समर्थः ।
Even for a small a task, the means of achievement is not
one. The one who is knows many ways only is capable of achieving the purpose.
अस्य नृशंसस्य उत्तमम् नन्दनोपमं इदं वनं अनलः शुष्कं वनं इव
विध्वंसयिष्यामि । अस्मिन्भग्ने ततः दशाननः कोपं करिष्यति ।
I will destroy this best garden of the wicked Rakshasa, equal
to Nandana, like fire destroys a dry jungle. When this is ruined, then the
ten-faced will get angry.
ततस्तु वीरो हनुमान् प्रमदावनम् बभञ्ज । राक्षसीनां
भयावहम् सुमहद्रूपं चकार ।
Then te valiant Hanuman destroyed the garden of the damsels.
He took a huge form striking terror in the Rakshasis.
ततः राक्षस्यो विकृताननाः तं गिरिसङ्काशं विरूपं
वानरं भीमं आख्यातुं उपचक्रमुः ।
Then the Rākshasis of ugly faces began to tell about the
evil-looking monkey resembling a hill.
“राजन् अशोकवनिकामध्ये भीमवपुः अमितविक्रमः कपिः सीतया कृतसंवादः तिष्ठति ।
O King, in Asokavana stands a monkey of frightening body
and limitless prowess, having conversed with Sita.
तेन अद्भुतरूपेण तु यत्तत्तव मनो हरम् नानामृगगणाकीर्णं
प्रमदावनं प्रमृष्टं ।
The garden of the damsels, which is a delight to your mind
and filled with many kinds of animals, has been destroyed by that monkey of
wonderful form.
यः तेन न विनाशितः तत्र कश्चित् उद्देशो न ।
यत्र सा
जानकी सीता स तेन न विनाशितः ।
No area is there that has not been destroyed by him. Where
that Sita is there, that has not been destroyed by him.
जानकीरक्षणार्थं वा श्रमाद्वा न उपलभ्यते ।
It is not understood whether it was to protect the daughter
of Janaka or out of strain.
राक्षसीनां वचः श्रुत्वा राक्षसेश्वरः महातेजा रावणो
आत्मनः सदृशान् शूरान् किङ्करान् नाम राक्षसान् हनूमतः निग्रहार्थं व्यादिदेश ।
Hearing the words of the Rakshasis, Ravana, the effulgent
king of Rakshasas, ordered Rakshasas called Kinnaras, equal to him in valour,
for the subjugation of Hanuman.
ते विचित्राभिः गदाभिः काञ्चनाङ्गदैः परिघैः आदित्यसन्निभैः शरैः च
वानरश्रेष्ठं आजघ्नुः ।
They attacked that best of monkeys with a variety of maces,
with bludgeons with gold bands, and with
arrows that shone like the sun.
ततः किङ्करान् हत्वा स हनुमान् बलं दर्शयन् आप्लुत्य
उन्नतं मेरुशृङ्गं इव चैत्यप्रासादं लङ्कां शब्देन पूरयन् धृष्टं आस्फोटयामास ।
Then, having killed the Kinkaras, that Hanuman, showing his
might jumping on to the palace of chaitya (temple), high as a peak of Meru,
struck it fearlessly filling Lanka with the sound.
“अस्त्रवित् रामो महाबलः लक्ष्मणश्च जयतां । राघवेण अभिपालितः राजा सुग्रीवो
जयति ।
Rāma, adept in arms, is victorious; greatly strong
Lakshmana is victorious; Sugriva, the king, protected by Raghava, is
victorious.
अहं कोसलेन्द्रस्य अक्लिष्टकर्मणः रामस्य दासः शत्रुसैन्यानाम् निहन्ता मारुतात्मजः हनुमान् ।
I am the servant of Rāma, the king of Kōsala who does
everything with ease. I am
Hanumān, the son of Vāyu, destroyer of the armies of the
enemies.
रावणसहस्रं मे युद्धे प्रतिबलं न भवेत् ।
A thousand Ravanas will not be equal to me in battle.
पुरीं लङ्कां अर्दयित्वा मैथिलीं अभिवाद्य च सर्वरक्षसाम् मिषतां
समृद्धार्थो गमिष्यामि ।
Having destroyed the city of Laṅkā and saluted Maithili, I
shall go back, my mission fulfilled, when all the Rākshasas are looking on.”
एवमुक्त्वा चैत्यस्थो महाबाहुः भीमनिर्ह्रादो
हरियूथपः रक्षसां भयं जनयन् ननाद ।
Having said thus and sitting on the chaitya, the chief of
monkeys, with mighty arms and a terrible voice, roared a terrible roar,
creating fear in the Rakshasas.
ततः तैः इष्टैः स्वगणैः प्रतिपूजितः रथी
धन्विनां श्रेष्ठः शस्त्रज्ञोस्त्रविदां वरः रणपण्डितः स इन्द्रजित्
हनुमन्तं अभिप्रेत्य जगाम ।
Then, Indrajit, adored by his own beloved followers, charioteer,
the best among wielders of bow, well versed in scritures and the best of
knowers of arrows, master of warfare, went seeking Hanuman.
वेगसम्पन्नौ रणकर्मविशारदौ उभौ तौ सर्वभूतमनोग्राहि
उत्तमं युद्धं चक्रतुः ।
The two, possessed of terrific swiftness, and expert in
various acts of war, fought an excellent fight, capturing the hearts of all
creatures.
ततः सो अस्त्रविदां वरः सुमहातेजाः वीरः पैतामहं अस्त्रं
तं हरिप्रवरं प्रति संदधे ।
Then that hero, the best of archers, possessed of great
effulgence, let loose the Brahmastra against the best of the monkeys.
ततः तेन राक्षसेन अस्त्रेण बद्धः स वानरः
निर्विचेष्टः अभवत् स महीतले च पपात ।
Then, bound by the arrow by that Rākshasa, that monkey
became motionless and fell down on the ground.
तं मत्तं मातङ्गं इव बद्धं कपिवरोत्तमम् राक्षसा राक्षसेन्द्राय रावणाय न्यवेदयन् ।
Then the Rākshasas informed Rāvaṇa, the lord of Rākshasas
about the best of monkeys, who had been bound like an intoxicated elephant.
स तैः भीमविक्रमैः रक्षोभिः सम्पीड्यमानोऽपि विस्मयं परमं गत्वा रक्षोधिपं
अवैक्षत ।
Even though he was being tormented by the Rākshasas of
terrible prowess, he looked at the lord of the Rākshasas being struck with
great wonder.
ततो हनुमान् भ्राजमानं राक्षसेश्वरम् दृष्ट्वा
तस्य तेजसा
मोहितः मनसा चिन्तयामास ।
Seeing then the dazzling lord of Rākshasas and fascinated by
his radiance, Hanumān thought to himself:
“अहो रूपं अहो धैर्यम् अहो सत्त्वं अहो द्युतिः अहोराक्षसराजस्य
सर्वलक्षणयुक्तता ।
What form! What courage! What strength! What effulgence!
Indeed all high attributes are possessed by te king of Rakshasas.
यत् अयं बलवान् राक्षसेश्वरः अधर्मो न स्यात् अयं सुरलोकस्य सशक्रस्यापि रक्षिता स्यात् ।
If this mighty lord of Rākshasas had not been unrighteous,
he would be the protector of the world of gods even with Indra.
तं महासत्त्वं दशाननम् समीक्ष्य सत्त्ववान् हरिसत्तमः अर्थवत्
वाक्यं अव्यग्रस्तमुवाच ।
Looking at that mighty ten-faced (Ravana), the powerful
chief of monkeys said these pregnant words unperturbed:
“अहं तु हनुमान्नाम मारुतस्यौरसस्सुतः । सीतायास्तु
कृते तूर्णं शतयोजनं आयतम् समुद्रं लङ्घयित्वा एव तां दिदृक्षुः इहागतः । भ्रमता
मया ते गृहे जनकात्मजा दृष्टा च ।
I am Hanuman by name, the direct son of Vayu. For the sake
of Sita, quickly crossing the hundred yojana long ocean itself, I have come
here with a view to seeing her. The daughter of Janaka was seen in your house
by me wandering over.
महाप्राज्ञ तद्भवान् दृष्टधर्मार्थः तपःकृतपरिग्रहः ।
परदारान् उपरोद्धुं त्वं न अर्हसि ।
O the greatly wise one, you have realized the essence of
dharma and made greatacquisitions through penance. You should not keep in
captivity the wives of others.
बुद्धिमन्तो भवद्विधाः धर्मविरुद्धेषु
बह्वपायेषु मूलघातिषु कर्मसु सज्जन्ते न हि ।
Wise ones like you do not engage in deeds contrary to
righteousness, fraught with many dangers and destructive of the very roots.
तत् त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यं अर्थानुबन्धि च मन्यस्व । नरदेवाय जानकी प्रतिदीयताम्
।
Think over the advice that will ensure your welfare in the
three times, rooted in righteousness, and follows the sastras. May Jānaki be
returned to the god among men.”
तस्य महात्मनः वानरस्य तद्वचनं श्रुत्वा
क्रोधमूर्छितः रावणः तस्य वधं आज्ञापयत् ।
Having heard the words of that great-souled monkey, Rāvaṇa
flew into rage and ordered his killing.
दुरात्मना रावणेन दौत्यम् निवेदितवतो तस्य वधे
समाज्ञप्ते विभीषणः न अनुमेने ।
But Vibhishaṇa did not approve of it when the killing of
him, the conveyor of the message as a messenger, was ordered by Rāvaṇa, the
evil one.
तस्य महात्मनः भ्रातुः देशकालहितं वाक्यं
तद्वचनं श्रुत्वा दशग्रीवो उत्तरं अब्रवीत् ।
Hearing those words of that great-souled brother,
appropriate for the place anf time, the ten-necked (Ravana), said this reply:
“कपीनां लाङ्गूलम् इष्टं भषणं भवति किल । अस्य तत्
शीघ्रं दीप्यतां । तेन दग्धेन गच्छतु ।
Surely, to monkeys tail is a prized ornament. Let the tail
of this one be set aflame quickly. Let him go with it burning.”
तस्माद्देशादपक्रम्य चिन्तयामास वानरः ॥
अल्पशेषमिदं कार्यम् दृष्टेयमसितेक्षणा ।
त्रीनुपायानतिक्रम्य चतुर्थः इह दृश्यते ॥
कार्ये कर्मणि निर्दिष्टे यो बहून्यपि साधयेत् ।
पूर्वकार्याविरोधेन स कार्यं कर्तुमर्हति ॥
न ह्येकस्साधको हेतुः स्वल्पस्यापीह कर्मणः । यो
ह्यर्थं बहुधा वेद स समर्थोऽर्थसाधने ॥
इदमस्य नृशंसस्य नन्दनोपममुत्तमम् । वनं
विध्वंसयिष्यामि शुष्कं वनमिवानलः ॥
अस्मिन्भग्ने ततः कोपं करिष्यति दशाननः ॥
ततस्तु हनुमान्वीरो बभञ्ज प्रमदावनम् । चकार
सुमहद्रूपं राक्षसीनां भयावहम् ॥
ततस्तं गिरिसङ्काशं राक्षस्यो विकृताननाः । विरूपं
वानरं भीमं आख्यातुमुपचक्रमुः ॥
अशोकवनिकामध्ये राजन्भीमवपुः सीतया कृतसंवादः
तिष्ठत्यमितविक्रमः कपिः । ॥
तेन त्वद्भुतरूपेण यत्तत्तव मनोहरम् ।
नानामृगगणाकीर्णं प्रमृष्टं प्रमदावनम् ॥
न तत्र कश्चिदुद्देशो यस्तेन न विनाशितः । यत्र सा
जानकी सीता स तेन न विनाशितः ॥
जानकीरक्षणार्थं वा श्रमाद्वा नोपलभ्यते ॥
राक्षसीनां वचश्त्रुत्वा रावणो राक्षसेश्वरः ।
आत्मनस्सदृशान्शूरान् किङ्करान्नाम राक्षसान् ॥
व्यादिदेश महातेजा निग्रहार्थं हनूमतः ॥
ते गदाभिर्विचित्राभिः परिघैः काञ्चनाङ्गदैः ।
आजघ्नुर्वानरश्रेष्ठं शरैश्चादित्यसन्निभैः ॥
ततस्स किङ्करान्हत्वा हनुमान्दर्शयन्बलम् । चैत्यप्रासादमाप्लुत्य
मेरुशृङ्गमिवोन्नतम् ।
धृष्टमास्फोटयामास लङ्कां शब्देन पूरयन् ॥
अस्त्रविज्जयतां रामो लक्ष्मणश्च महाबलः । राजा जयति
सुग्रीवो राघवेणाभिपालितः ॥
दासोऽहं कोसलेन्द्रस्य रामस्याक्लिष्टकर्मणः ।
हनुमान्शत्रुसैन्यानाम् निहन्ता मारुतात्मजः ॥
न रावणसहस्रं मे युद्धे प्रतिबलं भवेत् ॥
अर्दयित्वा पुरीं लङ्कां अभिवाद्य च मैथिलीम् ।
समृद्धार्थो गमिष्यामि मिषतां सर्वरक्षसाम् ॥
एवमुक्त्वा महाबाहुः चैत्यस्थो हरियूथपः । ननाद
भीमनिर्ह्रादो रक्षसां जनयन्भयम् ॥
ततस्तैस्स्वगणैरिष्टैः इन्द्रजित् प्रतिपूजितः । स रथी
धन्विनां श्रेष्ठः शस्त्रज्ञोस्त्रविदां वरः ॥
हनुमन्तमभिप्रेत्य जगाम रणपण्डितः ॥
तावुभौ वेगसम्पन्नौ रणकर्मविशारदौ । सर्वभूतमनोग्राहि
चक्रतुर्युद्धमुत्तमम् ॥
ततः पैतामहं वीरः सोऽस्त्रमस्त्रविदां वरः । संदधे
सुमहातेजाः तं हरिप्रवरं प्रति ॥
तेन बद्धस्ततोऽस्त्रेण राक्षसेन स वानरः ।
अभवन्निर्विचेष्टश्च पपात स महीतले ॥
तं मत्तमिव मातङ्गं बद्धं कपिवरोत्तमम् । राक्षसा
राक्षसेन्द्राय रावणाय न्यवेदयन् ॥
स तैस्सम्पीड्यमानोऽपि रक्षोभिर्भीमविक्रमैः ।
विस्मयं परमं गत्वा रक्षोधिपमवैक्षत ॥
भ्राजमानं ततो दृष्ट्वा हनुमान्राक्षसेश्वरम् । मनसा
चिन्तयामास तेजसा तस्य मोहितः ॥
अहो रूपमहो धैर्यम् अहो सत्त्वमहो द्युतिः । अहो
राक्षसराजस्य सर्वलक्षणयुक्तता ॥
यद्यधर्मो न बलवान् स्यादयं राक्षसेश्वरः । स्यादयं
सुरलोकस्य सशक्रस्यापि रक्षिता ॥
तं समीक्ष्य महासत्त्वं सत्त्ववान्हरिसत्तमः । वाक्यमर्थवदव्यग्रः
तमुवाच दशाननम् ॥
अहं तु हनुमान्नाम मारुतस्यौरसस्सुतः । सीतायास्तु
कृते तूर्णं शतयोजनमायतम् ।
समुद्रं लङ्घयित्वैव तां दिदृक्षुरिहागतः । भ्रमता च
मया दृष्टा गृहे ते जनकात्मजा ॥
तद्भवान् दृष्टधर्मार्थः तपःकृतपरिग्रहः । परदारान्
महाप्राज्ञ नोपरोद्धुं त्वमर्हसि ॥
न हि धर्मविरुद्धेषु बह्वपायेषु कर्मसु । मूलघातिषु
सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः ॥
तत् त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुबन्धि च ।
मन्यस्व नरदेवाय जानकी प्रतिदीयताम् ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा वानरस्य महात्मनः ।
आज्ञापयद्वधं तस्य रावणः क्रोधमूर्छितः ॥
वधे तस्य समाज्ञप्ते रावणेन दुरात्मना । निवेदितवतो
दौत्यम् नानुमेने विभीषणः ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दशग्रीवो महात्मनः ।
देशकालहितं वाक्यं भ्रातुरुत्तरमब्रवीत् ॥
कपीनां किल लाङ्गूलम् इष्टं भवति भूषणम् । तदस्य
दीप्यतां शीघ्रं तेन दग्धेन गच्छतु ॥
46. Hanuman burns Lanka, returns and debriefs Rama
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कोपकर्कशः राक्षसाः लाङ्गूलं
जीर्णैः कार्पासकैः पटैः वेष्टयन्ति स्म ।
On hearing his words, the Rākshasas, cruel with anger,
wrapped up his tail with tattered pieces of cotton cloth.
तैलेन परिषिच्य अथ ते अग्निं तत्र अभ्यपातयन् ।
And bathing it in oil, they set fire to it.
तस्य हनूमतः सम्प्रदीप्तं लाङ्गूलं तु
द्रष्टुं सहस्त्रीबालवृद्धाश्च प्रीता निशाचराः जग्मुः ।
The Rakshasas, along with women, children and the elders,
went rejoicing to see the tail of that Hanumān up in flames.
ततो लङ्कां वीक्षमाणः कृतमनोरथः कपिः
वर्धमानसमुत्साहः कार्यशेषं अचिन्तयत् ।
Then seeing Laṅkā, the money, with his mission accomplished
and his enthusiasm growing, reflected what remained to be done:
वनं तावत् प्रमथितं । प्रकृष्टा राक्षसा हताः ।
बलैकदेशः क्षपितः । दुर्गविनाशनम् शेषं ।
The wood has been destroyed. The foremost Rakshasas have
been slain. A portion of the army has been extinguished. Destruction of the
forts is left.
विनाशिते दुर्गे कर्म सुखपरिश्रमम् भवेत् ।
अल्पयत्नेन अस्मिन् कार्ये सफलश्श्रमः मम स्यात् ।
With the forts destroyed, my labour would be happily ended.
With a little effot in this task, my labour will become fruitful.
यो हि अयं हव्यवाहनः मम लाङ्गूले दीप्यते अस्य
एभिः गृहोत्तमैः सन्तर्पणं कर्तु न्याय्यं ।
It is just to offer satisfaction to this fire that is
blazing on my tail with these excellent houses.
ततः प्रदीप्तलाङ्गूलः महाकपिः तोयदः सविद्युदिव
लङ्काया भवनाग्रेषु विचचार ।
Like a cloud with lightning, the great monkey, with his
flaming tail, wandered on tops of the buildings of Laṅkā.
सः वानरः राक्षसानां गृहाद्गृहं उद्यानानि च
प्रासादांश्च वीक्षमाणो हि असन्त्रस्तः चचार ।
That monkey wandered fearlessly from one residence of the
Rākshasas to another and in the gardens, looking at the upper terraces.
समस्तां लङ्कां संदीप्य महाबलः
हरिसत्तमः लाङ्गूलाग्निं तदा समुद्रे निर्वापयामास ।
After burning the entire Lanka, the foremost of monkeys of
great might then quenched the fire in his tail in the ocean.
ततस्तु शिंशुपामूले पर्युपस्थिताम् वैदेहीं जानकीं गमनाय मतिं कृत्वा
अभ्यवादयत् ।
Then, having made up his mind to depart, he saluted Janaki
of Videha kingdom, who was seated under the Simsapa tree.
स हरिः भीमं कल्लोलास्फालवेलान्तं लवणार्णवं
लिलङ्घयिषुः सलीलं नभो उत्पपात ।
महेन्द्रस्य शिखरे पादपाकुले निपपात ।
That monkey leapt into the sky as if in sport with the
desire of crossing the terrible salty ocean full of waves. He descended on the
peak of Mahendra mountain, crowded with trees.
ततस्ते प्रीतमनसः सर्वे वानरपुङ्गवाः महात्मानं हनुमन्तं परिवार्य उपतस्थिरे ।
Then, all the mighty monkeys stood surrounding the
great-souled Hanuman
with pleased minds.
प्रहृष्टवदनाः सर्वे हरयो तं अरोगं उपागतं
हरिश्रेष्ठं मारुतात्मजं उपायनानि मूलानि च फलानि च आदाय प्रत्यर्चयन् ।
All the monkeys, with pleased faces, greeted the son of
Vāyu, that foremost of monkeys who had returned in good shape, taking offerings
of fruits and roots.
तदा सो महाकपिः हनुमांन् तु जाम्बवत्प्रमुखान्
वृद्धान् गुरून् कुमारं अङ्गदं चैव अवन्दत ।
Then, Hanumān, the great monley, also paid obeisance to all
elders and teachers like Jambavan, and to the Prince Agada.
तदा हनुमान् हृष्टः तान् वानरर्षभान् अब्रवीत् ।
Then the elated Hanumān told those bulls among monkeys:
“सा अनिन्दिता जनकात्मजा अशोकवनिकासंस्था
रक्षमाणा सुघोराभी राक्षसीभिःदृष्टा ।
The blameless daughter of Janaka was seen by me, seated in
Asokavana, guarded by highly terrible Rakshasis.
सा प्रकृत्यैव तन्वङ्गी तद्वियोगात् च कर्शिता प्रतिपत्पाठशीलस्य विद्या इव तनुतां गता ।
She, already slender by nature, is emaciated now because of
exile like learning of one who is
addicted to study on the first day of the lunar fortnight.
ततः सर्वे प्लवगर्षभाः वायुपुत्रपुरस्सराः
प्रीतिमन्तः महेन्द्राद्रिं परित्यज्य पुप्लुवुः ।
Then all the mighty monkeys, with the son of Vāyu at the
head, highly pleased, leapt over the sky leaving the Mahendra mountain.
ततस्ते काननौकसः खमाप्लुत्य प्लवमानाः हरिराजस्य
राघवस्य च समीपे निपेतुः ।
Then those forest-dwellers, ascending the sky and flying,
came down in the vicinity of the king of minkeys and Raghava.
ततः महाबाहुः हनुमांश्च शिरसा प्रणम्य नियतां अक्षतां देवीम् राघवाय न्यवेदयत् ।
Then, Hanumān of mighty arm, bowing with his head, informed
Rāghava of the queen being without stain and unscathed.
“तत्र दुरात्मनः रावणस्य दक्षिणस्य लङ्केति नगरी
समुद्रस्य दक्षिणे तीरे वसति ।
There, on that southern shore of the southern sea, is
situated Laṅkā, the city of wicked Rāvaṇa.
“राम तत्र सती रामा सीता रावणान्तः पुरे त्वयि
मनोरथम् सन्न्यस्य जीवन्ती मया दृष्टा ।
O Rāma, there was seen by me in Ravana’s seraglio, the
chaste, charming Sita, living with all desire placed on you.
नरशार्दूल सा मया विश्वासं उपपादिता । रामसुग्रीवसख्यं च
श्रुत्वा प्रीतिं उपागता ।
Best of men, she was inspired with confidence by me. She
was pleased knowingof the friendship between Rama and Sugriva.
महाप्राज्ञ राघव अभिज्ञानं च मे दत्तं चित्रकूटे
तवान्तिके वायसं प्रति यथा वृत्तं ।
Greatly wise Raghava, as a token it was told to me as it
happened the incident about the crow in your presence at Citrakūṭa.
एष श्रीमान् यत्नात् मया निर्यातितः सुपरिरक्षितः वारिसम्भवः अयं च अस्मै
ते प्रदातव्यः ।
This auspicious jewel also, carefully preserved by me and
born of the ocean, has to be given to him by you.
दशरथात्मज जीवितं मासं धारयिष्यामि । रक्षसां
वशमागता ऊर्ध्वं मासात् न जीवेयं ।
O son of Daṡaratha, I will support my life for a month.
Being under the control of the Rākshasas, I will not live beyond a month.
इति मां कृशाङ्गी वरवर्णिनी सीता अब्रवीत् ।
Thus Sita of emaciated body and best complexion, told me.
एवं हनुमता उक्तो दशरथात्मजः राघवः रामो तं
मणिश्रेष्ठम् तु दृष्ट्वा शोककर्शितः अश्रुपूर्णाभ्यां नेत्राभ्यां सुग्रीवं इदं
अब्रवीत् ।
Thus told by Hanumān, Rama of Raghu’s race and son of Daṡaratha,
overcome by grief on seeing the best of jewels, told Sugriva this with
tear-filled eyes:
“मे प्रियाया तस्याः मूर्ध्नि अयं हि मणिः शोभते । अद्य अस्य दर्शनेन अहं तां प्राप्तां इव
चिन्तये ।
This jewel shines on the head of my beloved. Now by seeing
this, I think as if she has returned.
यदि वैदेही मासं धरिष्यति चिरं जीवति । सौम्य तां
असितेक्षणां विना क्षणं न जीवेयं ।
If Vaidēhi lives for a month, se lives long enough. Dear, I
will not live even for a second without her, the dark-eyed.
यत्र मम प्रिया दृष्टा तं देशं मामपि नय ।
प्रवृत्तिमुपलभ्य च क्षणमपि न तिष्ठेयं ।
Take me also to that place where my beloved was seen. I
will not wait even for a second, having known her whereabouts.
हनुमन् मद्विहीना मधुरा मधुरालापा वरारोहा मम
भामिनी किमाह मे कथयस्व ।
Tell me, O Hanumān, what my sweet, sweet-voiced, beautiful,
wife, separated from me, say to you.
हनुमान् महात्मना राघवेण एवमुक्तस्तु सीताया भाषितं सर्वम्
राघवे न्यवेदयत
।
Thus told by great-souled Rāghava, Hanumān, all that was
spoken by Sitā to Rāghava.
“हनुमन् सिंहसंकाशौ उभौ तौ रामलक्ष्मणौ सुग्रीवञ्च सहामात्यम् सर्वान्
अनामयम् ब्रूया हि ।
O Hanumān, please tell my wellbeing to both Rama and
Lakshmana, equal to lions, and Sugriva with his counsellors, to all.
यथा च स महाबाहुः राघवः मां तारयति अस्मात् दुःखाम्बुसंरोधात् त्वं समाधातुं अर्हसि ।
It behoves you to do that by which Raghava of great arms
will make me cross this ocean of sorrow.”
तदर्थोपहितं वाक्यं प्रश्रितं हेतुसंहितम् निशम्य अहं ततः शेषं वाक्यं उत्तरं
अब्रुवम् ।
Hearing those purposeful, affectionate and well-reasoned
words, I spoke the final reply thus:
“महाभागे नृसिंहौ मम पृष्ठगतौ तौ च चन्द्रसूर्यौ उदितौ
इव त्वत्सकाशं आगमिष्यतः ।
O highly fortunate one, those two lions among men, mounted
on my back, will come to your presence like the sun and moon just risen.
अरिघ्नं सिंहसङ्काशं राघवं धनुष्पाणिं लक्ष्मणं च
क्षिप्रं लङ्काद्वारं उपस्थितम् द्रक्ष्यसि ।
You will soon see the lion-like Rāghava destroyer of
enemies, and Lakshmaṇa with bow in hand, arriving at the gate of Laṅkā.
निवृत्तवनवासं च त्वया सार्धं अरिन्दमम् राघवम् अयोध्यायां अभिषिक्तं
क्षिप्रं द्रक्ष्यसि ।
You will very soon see Rāghava, the vanquisher of foes,
installed in Ayodhya with you, after completing the forest life.
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राक्षसाः कोपकर्कशः । वेष्टयन्ति
स्म लाङ्गूलं जीर्णैः कार्पासकैः पटैः ॥
तैलेन परिषिच्याथ तेऽग्निं तत्राभ्यपातयन् ॥
लाङ्गूलं सम्प्रदीप्तं तु द्रष्टुं तस्य हनूमतः । सहस्त्रीबालवृद्धाश्च
जग्मुः प्रीता निशाचराः ॥
वीक्षमाणस्ततो लङ्कां कपिः कृतमनोरथः ।
वर्धमानसमुत्साहः कार्यशेषमचिन्तयत् ॥
वनं तावत्प्रमथितं प्रकृष्टा राक्षसा हताः । बलैकदेशः
क्षपितः शेषं दुर्गविनाशनम् ॥
दुर्गे विनाशिते कर्म भवेत्सुखपरिश्रमम् । अल्पयत्नेन
कार्येऽस्मिन् मम स्यात्सफलश्श्रमः ॥
यो ह्ययं मम लाङ्गूले दीप्यते हव्यवाहनः । अस्य
सन्तर्पणं न्याय्यं कर्तुमेभिर्गृहोत्तमैः ॥
ततः प्रदीप्तलाङ्गूलः सविद्युदिव तोयदः । भवनाग्रेषु
लङ्काया विचचार महाकपिः ॥
गृहाद्गृहं राक्षसानां उद्यानानि च वानरः । वीक्षमाणो
ह्यसन्त्रस्तः प्रासादांश्च चचार सः ॥
लङ्कां समस्तां संदीप्य लाङ्गूलाग्निं
महाबलः । निर्वापयामास तदा समुद्रे हरिसत्तमः ॥
ततस्तु शिंशुपामूले जानकीं पर्युपस्थिताम् । गमनाय
मतिं कृत्वा वैदेहीमभ्यवादयत् ॥
स लिलङ्घयिषुर्भीमं सलीलं लवणार्णवम् ।
कल्लोलास्फालवेलान्तं उत्पपात नभो हरिः ॥
निपपात महेन्द्रस्य शिखरे पादपाकुले ॥
ततस्ते प्रीतमनसः सर्वे वानरपुङ्गवाः । हनुमन्तं
महात्मानं परिवार्योपतस्थिरे ।
प्रहृष्टवदना स्सर्वे तमरोगमुपागतम् । उपायनानि चादाय
मूलानि च फलानि च ॥
प्रत्यर्चयन् हरिश्रेष्ठं हरयो मारुतात्मजम् ॥
हनुमांस्तु गुरून् वृद्धान् जाम्बवत्प्रमुखांस्तदा ।
कुमारमङ्गदं चैव सोऽवन्दत महाकपिः ॥
हनुमानब्रवीद्धृष्टः तदा तान्वानरर्षभान् ॥
अशोकवनिकासंस्था दृष्टा सा जनकात्मजा । रक्षमाणा
सुघोराभी राक्षसीभिरनिन्दिता ॥
सा प्रकृत्यैव तन्वङ्गी तद्वियोगाच्च कर्शिता ।
प्रतिपत्पाठशीलस्य विद्येव तनुतां गता ॥
प्रीतिमन्तस्ततः सर्वे वायुपुत्रपुरस्सराः ।
महेन्द्राद्रिं परित्यज्य पुप्लुवुः प्लवगर्षभाः ॥
प्लवमानाः खमाप्लुत्य ततस्ते काननौकसः ।
निपेतुर्हरिराजस्य समीपे राघवस्य च ॥
हनुमांश्च महाबाहुः प्रणम्य शिरसा ततः । नियतामक्षतां
देवीम् राघवाय न्यवेदयत् ॥
तत्र लङ्केति नगरी रावणस्य दुरात्मनः । दक्षिणस्य
समुद्रस्य तीरे वसति दक्षिणे ॥
तत्र सीता मया दृष्टा रावणान्तः पुरे सती । सन्न्यस्य
त्वयि जीवन्ती रामा राम मनोरथम् ॥
सा मया नरशार्दूल विश्वासमुपपादिता । रामसुग्रीवसख्यं च
श्रुत्वा प्रीतिमुपागता ॥
अभिज्ञानं च मे दत्तं यथा वृत्तं तवान्तिके ।
चित्रकूटे महाप्राज्ञ वायसं प्रति राघव ॥
अयं चास्मै प्रदातव्यो यत्नात्सुपरिरक्षितः । एष
निर्यातितश्श्रीमान् मया ते वारिसम्भवः ॥
जीवितं धारयिष्यामि मासं दशरथात्मज । ऊर्ध्वं मासान्न
जीवेयं रक्षसां वशमागता ॥
इति मामब्रवीत्सीता कृशाङ्गी वरवर्णिनी ॥
एवमुक्तो हनुमता रामो दशरथात्मजः । तं तु दृष्ट्वा मणिश्रेष्ठम्
राघवश्शोककर्शितः ।
नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्यां सुग्रीवमिदमब्रवीत् ॥
अयं हि शोभते तस्याः प्रियाया मूर्ध्नि मे मणिः ।
अस्याद्य दर्शनेनाहं प्राप्तां तामिव चिन्तये ॥
चिरं जीवति वैदेही यदि मासं धरिष्यति । क्षणं सौम्य न
जीवेयं विना तामसितेक्षणाम् ॥
नय मामपि तं देशं यत्र दृष्टा मम प्रिया । न तिष्ठेयं
क्षणमपि प्रवृत्तिमुपलभ्य च ॥
मधुरा मधुरालापा किमाह मम भामिनी । मद्विहीना वरारोहा
हनुमन् कथयस्व मे ॥
एवमुक्तस्तु हनुमान् राघवेण महात्मना । सीताया भाषितं
सर्वम् न्यवेदयत राघवे ॥
हनुमन् सिंहसंकाशौ उभौ तौ रामलक्ष्मणौ । सुग्रीवञ्च
सहामात्यम् सर्वान् ब्रूयाह्यनामयम् ॥
यथा च स महाबाहुः मां तारयति राघवः ।
अस्माद्धुःखाम्बुसंरोधात् त्वं समाधातुमर्हसि ॥
तदर्थोपहितं वाक्यं प्रश्रितं हेतुसंहितम् । निशम्याहं
ततश्शेषं वाक्यमुत्तरमब्रुवम् ॥
मम पृष्ठगतौ तौ च चन्द्रसूर्याविवोदितौ । त्वत्सकाशं
महाभागे नृसिंहावागमिष्यतः ॥
अरिघ्नं सिंहसङ्काशं क्षिप्रं द्रक्ष्यसि राघवम् । लक्ष्मणं च धनुष्पाणिं
लङ्काद्वारमुपस्थितम् ॥
निवृत्तवनवासं च त्वया सार्धमरिन्दमम् । अभिषिक्तमयोध्यायां
क्षिप्रं द्रक्ष्यसि राघवम् ॥
47. Vibhishana leaves Ravana, who spurns his ethical
counsel, and joins Rama
हनुमतो यथावदभिभाषितं वाक्यं श्रुत्वा रामः
प्रीतिसमायुक्तो उत्तरं वाक्यं अब्रवीत् ।
On hearing the words of Hanumān, related as it was, Rāma
said with a pleased mind:
“सुग्रीव अस्मिन् मुहूर्ते प्रयाणं अभिरोचये । मध्यं दिवाकरः युक्तो विजयः मुहूर्तो प्राप्तः
।
O Sugriva, do you approve the departure at this moment?
This muhurta is suitable for victory with the sun in the meridian.”
राघवस्य वचः श्रुत्वा वाहिनीपतिः वानरर्षभः सुग्रीवो महावीर्यान् वानरान्
व्यादिदेश ।
महती चमूः कृत्स्नां महीं समावृत्य जगाम ।
Hearing the words of Rāghava, Sugriva, the chief of the
army and the foremost of monkeys, ordered the monleys of immense valour. The
massive army moved, covering the entire earth
नदनदीपतेः तीरे सेनायां निविष्टायां तु पार्श्वस्थं लक्ष्मणं दृष्ट्वा रामो वचनमब्रवीत् ।
With the army stationed on the shore of the lord of all
rivers (ocean), looking at Lakshmaṇa who was near, Rāma said these words:
“शोकश्च किल कालेन गच्छता हि अपगच्छति । मम च कान्तां
अपश्यतः अहन्यहनि वर्धते ।
Indeed as time passes sorrow disappears. but mine, not
seeing my beloved, is increasing day by day.
वात वाहि यतः कान्ता तां स्पृष्ट्वा मामपि स्पृश । त्वयि मे
गात्रसंस्पर्शः चन्द्रे दृष्टिसमागमः ।
O wind, blow where my beloved is; touch me after touching
her. Through you I feel her touch and through the moon our looks meet.
स्पर्षसंरोधभीरुणा कण्ठे हारोsपि
न अर्पितः । भुजयोः अन्तरे पर्वताः सरितो द्रुमाः जाताः ।
For fear of obstructing contact, even a garland was not
bestowed on the neck. Between our arms mountains, rivers and trees have now
come.
कदा नु राक्षसेन्द्रस्य निधायोः सायकान् असि मानसं
शोकं उत्सृज्य
सीतां प्रत्याहरिष्यामि ।
When will I regain Sitā, shooting arrows in the chest of
the Lord of Rākshasas and thus casting aside my mental anguish?
एवं तस्य विलपतः भास्करो अस्तं उपागमतः । लक्ष्मणेन आश्वासितो
रामः सन्ध्यां उपाविशत् ।
As he lamented thus, the sun set. Consoled by Lakshmana,
Rama entered evening prayer.
लङ्कायां तु महात्मना शक्रेणेव हनुमता कृतं घोरं भयावहम् कर्म दृष्ट्वा राक्षसेन्द्रो ह्रिया किञ्चित् अवाङ्मुखः
सर्वान् राक्षसान् अब्रवीत् ।
Looking at the terrible and awe-inspiring feat performed by
Hanumān in Laṅkā, like by Indra, the Lord of Rākshasas spoke to all the Rākshasas
with face slightly turned down in shame:
“तेन वानरमात्रेण दुष्प्रसहा लङ्का पुरी
धर्षिता च प्रविष्टा च सीता जानकी दृष्टा च ।
The invincible city of Laṅkā was conquered and entered by
that by a mere monkey, and Sitā, the daughter of Janaka, was also seen.
विजयं मन्त्रमूलं हि मनस्विनः आर्या प्राहुः । महाबलाः
तस्माद्वै रामं प्रति मन्त्रं रोचये ।
The noble and high-souled ones say that at the root of
victory is deliberations. O you of immense strength, I therefore like to take
counsel with you about Rama.
अस्माकं उपरोधकः रामो लङ्कां पुरीं अभ्येति ।
राघवः सागरं
सुव्यक्तं सुखं च तरिष्यति ।
Rama, our invader, is coming towards Lanka. Raghava will
certainly cross the ocean easily.
राक्षसेन्द्रेण इत्युक्ता महाबलाः ते राक्षसाः सर्वे रावणं तेजसा
प्रदीप्ता इव अब्रुवन् ।
Thus told by the lord of Rakshasas, all those greatly
mighty Rakshasas, blazing like fires, told Ravana:
“अद्य रामं सुग्रीवं च सलक्ष्मणं कृपणं च
हनूमन्तं लङ्का येन प्रधर्षिता वधिष्यामः ।
Now, we will slay Rāma and Sugriva with Lakshmaṇa and the
despicable Hanumān by whom Lanka was violated.”
तान् सर्वान् गृहीतायुधान् वारयित्वा विभीषणः प्राञ्जलिः तान्
प्रत्युपवेश्य पुनः वाक्यं अब्रवीत् ।
Interrupting all those demons with uplifted weapons, and
bidding them to resume their seats, Vibhishaṇa told Rāvaṇa these words with
folded hands:
“तात त्रिभिः उपायैः अपि यो अर्थः प्राप्तुं न शक्यते तस्य
विक्रमकालान् तान् युक्तानि मनीषिणः आहुः ।
Dear, high-souled people say that the right time for using
force is when it is not possible to achieve the objective by the three means
also.
किं च राक्षसराजस्य रामेण पुरा अपकृतं यस्य यशस्विनः भार्यां जनस्थानात्
आजहार ।
What is the prior wrong done by Rāma of renown to the king
of Rākshasas, whose wife was carried off from Janasthāna?
परदाराभिमर्शनम् अयशस्यं अनायुष्यं । एतन्निमित्तं
वैदेह्या भयं नः सुमहत् भवेत् ।
To have carnal knowledge of another’s wife is infamous and
suicidal. On this count there will be a great danger to us from Vaidehi.
वीर्यवता धर्मानुवर्तिना तेन वैरं निरर्थकं कर्तुं नः न क्षमं ।
अस्य मैथिली दीयताम् ।
It is not proper for us to enter into a purposeless quarrel
with a valiant one that treads the path of righteousness. Let Maithili be given
to him.
मया यद्दृष्टमपि वा श्रुतं अवश्यं च वाच्यम् ।
यथान्यायं सम्प्रधार्य तत् भवान् कर्तुं अर्हति ।
Whatever was seen or heard by me must be expressed.
Deliberating as fit, you should act.”
सुनिविष्टं हितं वाक्यं उक्तवन्तं विभीषणं रावणः कालचोदितः
परुषं वाक्यं
अब्रवीत् ।
Rāvaṇa, goaded by destiny, spoke harsh words to Vibhishaṇa
who spoke true and wholesome words.
“सपत्नेन सह क्रुद्धेन आशीविषेण वा वसेत् मित्रप्रवादेन
शत्रुसेविना न तु संवसेत् ।
One may live with a step-brother or with an angry venomous
serpent, but not with one who talks like a friend, but who worships the enemy.
राक्षस सर्वलोकेषु ज्ञातीनां शीलं जानामि । ज्ञातीनां
व्यसनेषु एते ज्ञातयः सदा हृष्यन्ति ।
I know, O Rākshasa, the way of relations all over the
world. These agnates rejoice in the distress of relations.
गोषु सम्पन्नं विद्यते ब्रह्मणे दमः विद्यते । स्त्रीषु चापल्यं
विद्यते ज्ञातितो भयं विद्यते ।
There is wealth in cows; there is self-control in Brāhmaṇas;
there is fickleness in women; there is fear in agnates.
निशाचर अन्यः तु एवंविधं एतत् वाक्य ब्रूयात्
अस्मिन् मुहूर्ते न भवेत् । कुलपांसनं त्वां तु धिक् ।
O Rakshasa, if anyone else had said these words thus, this
moment he would not exist. Fie on you, a defiler of the lineage.”
इति परुषं वाक्यं उक्तः न्यायवादी गदापाणिः
विभीषणः चतुर्भिः सह राक्षसैः उत्पपात ।
Thus told in harsh words, the fair Vibhishaṇa sprang up
with club in hand, along with four Rākshasas.
विभीषणः तदा वाक्यं जातक्रोधो अब्रवीत् च ।
Then the angered Vibhishana also said:
“राजन् स त्वं मे भ्राता असि । मां यद्यत् इच्छसि
ब्रूहि । ज्येष्ठो पितृसमो मान्यः । न च धर्मपथे स्थितः ।
King, you are my brother. Tell me whatever you like. The
elder has to be respected like father.
But, you are not in the righteous path.
राजन् सततं प्रियवादिनः पुरुषा सुलभाः । अप्रियस्य तु पथ्यस्य
वक्ता श्रोता च दुर्लभः ।
It is easy to find, O king, people who always talk sweetly.
But one who talks and one listens to that which is harsh but good are rare.
स्वस्ति ते अस्तु । गमिष्यामि मया विना सुखी भव ।
May good be there to you. I am going. Be happy without me.”
रावणं इति परुषं वाक्यं उक्त्वा रावणानुजः महूर्तेन
यत्र रामः सलक्ष्मणः आजगाम ।
Having told Rāvaṇa these harsh words, the younger brother
of Rāvaṇa went, within the same hour, to the place where Rāma and Lakshmaṇa
were.
महाप्राज्ञः महान् महता स्वरेण उवाच च ।
The highly wise and great one spoke in a loud voice:
“रावणो नाम दुर्वृत्तो राक्षसो राक्षसेश्वरः । तस्य
अहं अनुजो भ्राता विभीषण इति श्रुतः ।
Rāvaṇa, a Rākshasa given to evil ways, is the King of the
Rākshasas. I am his younger brother known as Vibheeshaṇa.
तेन सीता जनस्थानात् जटायुषं हत्वा हृता ।
Sita was abducted by hi from Janasthāna after killing
Jatayu.
तमहं विविधैश्च हेतुभिः वाक्यैः सा सीता तु
रामाय निर्यात्यतां इति पुनःपुनः न्यदर्शयम् ।
I pointed out to him repeatedly to give Sitā back to Rāma,
citing various reasons.
कालचोदितः स रावणः च उच्यमानं हितं वाक्यं विपरीत औषधं
इव न प्रतिजग्राह ।
That Rāvaṇa, goaded by destiny, did not heed the salutary
words spoken like a pervert declining medicine.
सो अहं तेन परुषितः दासवत् च अवमानितः । त्यक्त्वा
पुत्रांश्च दारांश्च राघवं शरणं गतः ।
Having been spoken to harshly and insulted by him as if I
were his servant. I seek refuge in Rāghava, abandoning wife and children.
एतत्तु वचनं श्रुत्वा सुग्रीवो रामं अब्रवीत् । “क्षमवतां
वर तं विभीषणं
रावणेन प्रणिहितं अवेहि । अहं तस्य निग्रहं क्षमं मन्ये ।
Hearing these words, Sugriva told Rama: “O foremost among
the forgivers, know that Vinhishana has been sent by Rāvaṇa. I think it proper
that he should be punished.”
अथ संस्कारसम्पन्नो सचिवोत्तमः हनूमान् श्लक्ष्णम्
अर्थवत् मधुरं लघु वचनं उवाच ।
Then the cultured Hanumān, the best of counsellors, said
these clear, meaningful, sweet and simple words:
“दौरात्म्यं रावणे दृष्ट्वा विक्रमं च त्वयि तथा
राज्यं प्रार्थयमानश्च
बुद्धिपूर्वं इह आगतः ।
Seeing wickedness in Ravana and prowess in you, also
praying for the kingdom, he has come deliberately.
अथ प्रसन्नात्मा दुर्धर्षः श्रुतवान् रामः वायुसुतस्य
ह श्रुत्वा
आत्मनि स्थितं प्रत्यभाषत ।
Hearing the views of the son of Vāyu, Rāma, clear-minded,
unshaken in purpose and well-versed in precedents, replied expressing his own
mind:
“मित्रभावेन सम्प्राप्तं कथञ्चन न त्यजेयं यद्यपि दोषो तस्य स्यात् । सतां एतत्
अगर्हितम् ।
I shall never reject one who has come with the attitude of
friendship, whatever defect may be there in him. This is what is not condemned
by good men.
एष रजनीचरः सुदुष्टो वा अपि अदुष्टो वा किं । सूक्ष्मं अपि अहितं मम कर्तुं कथञ्चन अशक्तः ।
What if this Rakshasa is highly wicked or devoid of
wickedness. He is never capable of doing me even the least harm.
आर्तो वा यदि वा दृप्तः परेषां शरणागतः अरिः प्राणान् परित्यज्य कृतात्मना
रक्षितव्यः ।
A foe, distressed or proud, who seeks refuge, must be
protected by one who is resolute in discharging duty, even by giving life.
सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते सर्वभूतेभ्यो
अभयं ददामि एतत् मम व्रतं ।
To one who seeks refuge even once saying, ‘I am yours’, I
give protection from all beings. That is my vow.”
राघवेण अभये दत्ते सन्नता रावणानुजः विभीषणः तदा तत्र
रामं वाक्यं अब्रवीच्च ।
Having been given refuge by Raghava, Vibhishana, the
younger brother of Ravana, then bowed and said these words:
“मया लङ्का मित्राणि च धनानि वै परित्यक्ता । मे राज्यं च जीवितं च
सुखानि च भवद्गतं ।
Lanka, friends and wealth have been abandoned by me. My
kingdom and life and comforts are dependent on you.”
इति ब्रुवाणं रामः तु परिष्वज्य प्रीतः लक्ष्मणं अब्रवीत् समुद्रात् जलं आनय ।
तेन च इमं महाप्राज्ञं विभीषणं अभिषिञ्च ।
Embracing the one who spoke this, pleased Rāma, told
Lakshmaṇa “Bring water from the sea.”
एवमुक्तस्तु सौमित्रिः राजशासनात् वानरमुख्यानां
मध्ये विभीषणं राजानं अभ्याषिञ्चत् ।
Thus told, Lakshmana consecrated Vibheeshaṇa as king, at
the command of Rama, in the midst of the prominent monkeys.
श्रुत्वा हनुमतो वाक्यम् यथावदभिभाषितम् । रामः
प्रीतिसमायुक्तो वाक्यमुत्तरमब्रवीत् ॥
अस्मिन् मुहूर्ते सुग्रीव प्रयाणमभिरोचये । युक्तो
मुहूर्तो विजयः प्राप्तो मध्यं दिवाकरः ॥
राघवस्य वचः श्रुत्वा सुग्रीवो वाहिनीपतिः ।
व्यादिदेश महावीर्यान् वानरान् वानरर्षभः ॥
समावृत्य महीं कृत्स्नाम् जगाम महती चमूः ॥
निविष्टायां तु सेनायाम् तीरे नदनदीपतेः ।
पार्श्वस्थं लक्ष्मणं दृष्ट्वा रामो वचनमब्रवीत् ॥
शोकश्च किल कालेन गच्छता ह्यपगच्छति । मम
चापश्यतः कान्ताम् अहन्यहनि वर्धते ॥
वाहि वात यतः कान्ता तां स्पृष्ट्वा मामपि स्पृश
। त्वयि मे गात्रसंस्पर्शः चन्द्रे दृष्टिसमागमः ॥
कदा नु राक्षसेन्द्रस्य निधायोरसि सायकान् ।
सीतां प्रत्याहरिष्यामि शोकमुत्सृज्य मानसम् ॥
एवं विलपतस्तस्य भास्करोऽस्तमुपागमतः । आश्वासितो लक्ष्मणेन
रामः सन्ध्यामुपाvishat ॥
लङ्कायां तु कृतं कर्म घोरं दृष्ट्वा भयावहम् ।
राक्षसेन्द्रो हनुमता शक्रेणेव महात्मना ।
अब्रवीद्राक्षसान् सर्वान् ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखः
॥
धर्षिता च प्रविष्टा च लङ्का दुष्प्रसहा पुरी ।
तेन वानरमात्रेण दृष्टा सीता च जानकी ॥
मन्त्रमूलं हि विजयम् प्राहुरार्या मनस्विनः ।
तस्माद्वै रोचये मन्त्रम् रामं प्रति महाबलाः ॥
रामोऽभ्येति पुरीं लङ्काम् अस्माकमुपरोधकः ।
तरिष्यति च सुव्यक्तम् राघवः सागरं सुखम् ॥
इत्युक्ता राक्षसेन्द्रेण राक्षसास्ते महाबलाः ।
अब्रुवन् रावणं सर्वे प्रदीप्ता इव तेजसा ॥
अद्य रामं वधिष्यामः सुग्रीवं च सलक्ष्मणम् । कृपणं च
हनूमन्तम् लङ्का येन प्रधर्षिता ॥
तान् गृहीतायुधान् सर्वान् वारयित्वा विभीषणः ।
अब्रवीत् प्राञ्जलिर्वाक्यम् पुनः प्रत्युपवेश्य तान् ॥
अप्युपायैस्त्रिभिस्तात योऽर्थः प्राप्तुं न
शक्यते । तस्य विक्रमकालांस्तान् युक्तानाहुर्मनीषिणः ॥
किं च राक्षसराजस्य रामेणापकृतं पुरा । आजहार जनस्थानात्
यस्य भार्यां यशस्विनः ॥
अयशस्यमनायुष्यम् परदाराभिमर्शनम् । एतन्निमित्तं वैदेह्या
भयं नः सुमहद्भवेत् ।
न नः क्षमं वीर्यवता तेन धर्मानुवर्तिना । वैरं
निरर्थकं कर्तुम् दीयतामस्य मैथिली ॥
अवश्यं च मया वाच्यम् यद्दृष्टमपि वा श्रुतम्
। सम्प्रधार्य यथान्यायम् तद्भवान् कर्तुमर्हति ॥
सुनिविष्टं हितं वाक्यम् उक्तवन्तं विभीषणम् ।
अब्रवीत् परुषं वाक्यम् रावणः कालचोदितः ॥
वसेत् सह सपत्नेन क्रुद्धेनाशीविषेण वा । न तु मित्रप्रवादेन
संवसेच्छत्रुsevinaa ॥
जानामि शीलं ज्ञातीनाम् सर्वलोकेषु राक्षस ।
हृष्यन्ति व्यसनेष्वेते ज्ञातीनां ज्ञातयः सदा ॥
विद्यते गोषु सम्पन्नम् विद्यते ब्रह्मणे दमः ।
विद्यते स्त्रीषु चापल्यम् विद्यते ज्ञातितो भयम् ॥
अन्यस्त्वेवंविधं ब्रूयात् वाक्यमेतन्निशाचर ।
अस्मिन् मुहूर्ते न भवेत् त्वां तु धिक् कुलपांसनम् ॥
इत्युक्तः परुषं वाक्यम् न्यायवादी विभीषणः ।
उत्पपात गदापाणिः चतुर्भिः सह राक्षसैः ॥
अब्रवीच्च तदा वाक्यम् जातक्रोधो विभीषणः ॥
स त्वं भ्राताऽसि मे राजन् ब्रूहि मां यद्यदिच्छसि
। ज्येष्ठो मान्यः पितृसमो न च धर्मपथे
स्थितः ॥
सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः । अप्रियस्य
तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥
सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः । अप्रियस्य
तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥
इत्युक्त्वा परुषं वाक्यम् रावणं रावणानुजः । आजगाम
महूर्तेन यत्र रामः सलक्ष्मणः ॥
उवाच च महाप्राज्ञः स्वरेण महता महान् । रावणो नाम दुर्वृत्तो राक्षसो राक्षसेश्वरः ।
तस्याहमनुजो भ्राता विभीषण इति श्रुतः ॥
तेन सीता जनस्थानात् हृता हत्वा जटायुषम् । तमहं हेतुभिर्वाक्यैः विविधैश्च न्यदर्शयम् ।
सा तु निर्यात्यतां सीता रामायेति पुनःपुनः ॥
स च न प्रतिजग्राह रावणः कालचोदितः । उच्यमानं
हितं वाक्यम् विपरीत इवौषधम् ॥
सोऽहं परुषितस्तेन दासवच्चावमानितः । त्यक्त्वा पुत्रांश्च
दारांश्च राघवं शरणं गतः ॥
एतत्तु वचनं श्रुत्वा सुग्रीवो रामममब्रवीत् । रावणेन प्रणिहितम्
तमवेहि विभीषणम्
।
तस्याहं निग्रहं मन्ये क्षमं क्षमवतां वर ॥
अथ संस्कारसम्पन्नो हनूमान् सचिवोत्तमः । उवाच वचनं
श्लक्ष्णम् अर्थवन्मधुरं लघु ॥
दौरात्म्यं रावणे दृष्ट्वा विक्रमं च तथा त्वयि ।
राज्यं प्रार्थयमानश्च बुद्धिपूर्वमिहागतः ॥
अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायुसुतस्य ह ।
प्रत्यभाषत दुर्धर्षः श्रुतवानात्मनि स्थितम् ॥
मित्रभावेन सम्प्राप्तम् न त्यजेयं कथञ्चन । दोषो
यद्यपि तस्य स्यात् सतामेतदगर्हितम् ॥
सुदुष्टो वाप्यदुष्टो वा किमेष रजनीचरः ।
सूक्ष्ममप्यहितं कर्तुम् ममाशक्तः कथञ्चन ॥
र्तो वा यदि वा दृप्तः परेषां शरणागतः । अरिः
प्राणान् परित्यज्य रक्षितव्यः कृतात्मना ॥
सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते । अभयं
सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद् व्रतं मम ॥
राघवेणाभये दत्ते सन्नता रावणानुजः । अब्रवीच्च
तदा रामम् वाक्यं तत्र विभीषणः ॥
परित्यक्ता मया लङ्का मित्राणि च धनानि वै ।
भवद्गतं मे राज्यं च जीवितं च सुखानि च ॥
इति ब्रुवाणं रामस्तु परिष्वज्य विभीषणम् ।
अब्रवील्लक्ष्मणं प्रीतः समुद्राज्जलमानय ।
तेन चेमं महाप्राज्ञम् अभिषिञ्च विभीषणम् ॥
एवमुक्तस्तु सौमित्रिः अभ्याषिञ्चद्विभीषणम् ।
मध्येवानरमुख्यानाम् राजानं राजशासनात् ॥
48. Crossing the ocean; war begins after effort for peace
fails
ततः राघवः सागरवेलायां दर्भान् आस्तीर्य प्राङ्मुखः अञ्जलिं कृत्वा महोदधेः प्रतिशिश्ये ।
Then, spreading darbha grass on the shore of the ocean,
Raghava saluted the great ocean facing east and with folded hands.
स धर्मवत्सलः नयज्ञो त्रिरात्रोषितः । तत्र मन्दो
सागरः रामस्य रूपम् न च दर्शयते ।
That Rama devoted to righteousness and master of propriety,
was awake for three nights there. The sluggish ocean did not show his form to
Rama even then.
ततः समुद्रस्य क्रुद्धो रामो रक्तान्तलोचनः समीपस्थ शुभलक्षणम्
लक्ष्मणं इदं उवाच ।
Then the Rāma, angered with the ocean and with reddened
eyes, told this to the auspicious looking Lakshmana who was near:
“सौमित्रे चापं शीविषोपमान् शरांन् च आनय । सागरं शोषयिष्यामि ।
प्लवङ्गमाः पद्भ्यां यान्तु ।
O Sowmitri, bring my bow and the arrows that resemble
serpents. I will dry up the ocean. Let the monkeys cross on foot.
ततो समुद्रस्य मध्यात् सागरः स्वयमुत्थितः । प्राञ्जलिः शरपाणिनं
राघवं वाक्यं अब्रवीत् ।
Then the ocean-god rose himself from the middle of the
ocean. With folded hands, he told Rama who had arrow in hand:
“ग्राहनक्राकुलजलं कथञ्चन स्तम्भयेयं । सौम्य अयं नलो नाम विश्वकर्मणः तनुजः ।
एष वानरः महोत्साहः मयि सेतुं करोतु ।
I will never still the water turbulent with crocodiles and
sharks. Dear, this one named Nala is the son of Viswakarma. Let this monkey
make a bridge on me with enthusiasm.”
एवमुक्त्वा उदधीः शतयोजनं व्यायतं नष्टः । नलः नदनदीपतेः मध्ये
महासेतुं चक्रे ।
Having said thus, the ocean receded by the length of a
hundred yojanas. Nala made a huge bridge in the middle of the ocean.
राज्ञः वानराणां हि सा वाहिनी नलसेतुना तीर्णा । बहुमूलफलोदके
तीरे निविविशे ।
That army of monkeys of the king crossed the Nala-bridge.
It camped on the shore that was full of many roots, fruits and water.
राघवः रक्षसां वधे स्वं सैन्यं सन्निवेश्य एव
विभीषणस्य अनुमते राजधर्ममनुस्मरन्
वालितनयं अङ्गदं समाहूय इदमब्रवीत् ।
Having stationed the army for the killing of Rajshasas,
with the consent of Vibhishana and on consideration of rules of kings, Raghava
called Angada and told him this:
“सोम्य कपे गत्वा मद्वचनात् दशग्रीवं ब्रुहि ।
Dear monkey, going to the ten-necked (Ravana), tell him as
from me:
‘यस्य दण्डधरः ते लङ्काद्वारे अहं व्यवस्थितः ।
राक्षसाधम येन बलेन वै सीतां मायया मां अतिक्रामयित्वा त्वं हृतवान् तन्निदर्शय ।
‘I am at the gate of Lanka of yours whose punisher I am.
Show now the strength by which you carried off SIta by making me go away by
guile.
इमं लोकं निशितैः शरैः अराक्षसं कर्ता अस्मि
मैथिलीं उपादाय शरणं अभ्येषि न चेत् ।
I will be acting such as to make this world free of
Rakshasas by my sharp arrows, unless you choose to surrender returning
Maithili.
धर्मात्मा रक्षसां श्रेष्ठः अयं विभीषणः सम्प्राप्तः
। अयं श्रीमान् अकण्टकं लङ्कैश्वर्यं ध्रुवं प्राप्नोति ।
Vibheeshaṇa, the righteous and the best of Rākshasas, has
come here. The auspicious one will certainly get the sovereignty of Laṅkā free
from all obstacles.
पापेन अविदितात्मना मूर्खसहायेन त्वया राज्यं अधर्मेण भोक्तुं क्षणमपि न हि शक्यं ।
It is not possible for you, a sinner, one who does not know
the self and assisted by fools, to enjoy the kingdom unrighteously, even for a
moment.
मम चक्षुष्पथं प्राप्य जीवन् न प्रतियास्यसि ।
Coming within my sight, you cannot return alive.’”
अक्लिष्टकर्मणा रामेण इत्युक्तः स तारेयो तु आत्मानं आत्मना निवेद्य
तद्रामवचनं सर्वम् अन्यूनाधिकमुत्तमम् सामात्यं श्रावयामास ।
Thus told by Rama of benign deeds, that son of Tara told
(Ravana) who was with ministers the entire and excellent message of Rama
without exaggeration or edition, after having introduced himself.
हरिपुङ्गवे इत्येवं परुषं वाक्यं ब्रुवाणे
अमर्षवशमापन्नो निशाचरगणेश्वरः सर्वसैन्यानां निर्याणं द्रुतं आज्ञापयत्तदा ।
When the bull among monkeys uttered those harsh words, the
lord of the hosts of Rakshasas, overtaken by anger, ordered the speedy marching
out of the entire army.
तत्र जयमिच्छताम् रक्षसां वानराणां च वीराणां
आसीत् तुमुलं रोमहर्षणम् सुमहद्युद्धं ।
Then there was a tumultuous and hair-raising great battle,
between Rākshasa and monkey warriors, desirous of victory.
अङ्गदस्तु रणे शत्रुं निहन्तुं समुपस्थितः रावणिं सारथिं च हयानपि आशु
निजघान ।
Aṅgada, bent on killing the foe in the battle, struck
swiftly at the son of Rāvaṇa, the charioteer and the horses too.
इन्द्रजित्तु रथं त्यक्त्वा तत्रैव अन्तरधीयत ।
Indrajit on his part left the chariot and disappeared.
क्रुद्धः स राक्षसः रामं लक्ष्मणं चैव घोरैः नागमयैः
शरैः समरे सर्वगात्रेषु बिभेद । शरबन्धेन भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ बबन्ध ।
The enraged Rākshasa shot Rāma and Lakshmaṇa in the battle
all over the bodies with terrible arrows in the shape of serpents. He bound
both the brothers,Rama and Lakshmana, with a network of arrows.
राघवौ पतितौ दृष्ट्वा वानरर्षभाः ररक्षुः ।
Seeing the Raghavas fallen, the monkey chiefs guarded them.
ततो मुहूर्तात् सर्वे वानरा वैनतेयं महाबलम् गरुडं
ज्वलन्तं पावकं इव ददृशुः ।
In a short while, the monkeys saw Garuḍa, the son of
Vinata, of immense strength, dazzling like fire.
तं आगतं अभिप्रेक्ष्य ते नागाः विप्रदुद्रुवुः ।
Seeing his arrival, the serpents fled away.
महातेजा महाबलः वैनतेयो तमुवाच ।
The greatly effulgent and mighty son of Vinata told him:
“काकुत्स्थ अहं ते बहिश्चरः प्राणो इव प्रियः सखा । गरुत्मान्
युवाभ्यां साह्यकारणात् इह सम्प्राप्तः ।
O Kākutstha, I am your dear friend, like the life breath
moving outside. Possessed of wings. I am come here for the purpose of helping
both you.
राक्षसाः सर्वे सङ्ग्रामे प्रकृत्या कूटयोधिनः । रणाजिरे राक्षसानां
तन्न वो विश्वसितव्यं ।
All the Rakshasas are naturally treacherous warriors in the
battle field.
इति एव वचनं उक्त्वा परिष्वज्य च वीर्यवान् सुपर्णः आकाशं आविश्य
पवनो यथा
जगाम ।
Having said these words and after embracing, the valiant
Suparna entered the sky and went like the wind.
ततो वानरयूथपाः विरुजौ राघवौ दृष्ट्वा
सम्प्रहृष्टाः शङ्खान् दध्मुः यथापुरम् क्ष्वेलन्त्यपि ।
Then the commanders of the monkeys, gladdened by seeing the
Raghavas free from trouble, blew their conches as before and and shouted also.
ततः सागरवेलायां दर्भानास्तीर्य राघवः । अञ्जलिं
प्राङ्मुखः कृत्वा प्रतिशिश्ये महोदधेः ॥
स त्रिरात्रोषितस्तत्र नयज्ञो धर्मवत्सलः । न च दर्शयते रूपम् मन्दो रामस्य सागरः ॥
समुद्रस्य ततः क्रुद्धो रामो रक्तान्तलोचनः । समीपस्थमुवाचेदं
लक्ष्मणं शुभलक्षणम् ॥
चापमानय सौमित्रे शरांश्चाशीविषोपमान् । सागरं
शोषयिष्यामि पद्भ्यां यान्तु प्लवङ्गमाः ॥
ततो मध्यात् समुद्रस्य सागरः स्वयमुत्थितः । अब्रवीत् प्राञ्जलिर्वाक्यम्
राघवं शरपाणिनम्
॥
ग्राहनक्राकुलजलं स्तम्भयेयं कथञ्चन । अयं सौम्य नलो नाम तनुजो
विश्वकर्मणः ।
एष सेतुं महोत्साहः करोतु मयि वानरः ॥
एवमुक्त्वोदधिर्नष्टः व्यायतं शतयोजनम् । नलश्चक्रे महासेतुं
मध्ये नदनदीपतेः
॥
वानराणां हि सा तीर्णा वाहिनी नलसेतुना । तीरे
निविविशे राज्ञो बहुमूलफलोदके ॥
राघवः सन्निवेश्यैव सैन्यं स्वं रक्षसां वधे । विभीषणस्यानुमते
राजधर्ममनुस्मरन् ।
अङ्गदं वालितनयं समाहूयेदमब्रवीत् ॥ गत्वा सोम्य दशग्रीवं
ब्रुहि मद्वचनात् कपे ॥
यस्य दण्डधरस्तेऽहं लङ्काद्वारे व्यवस्थितः । बलेन येन वै सीतां मायया
राक्षसाधम । मामतिक्रामयित्वा त्वं हृतवांस्तन्निदर्शय ॥
अराक्षसमिमं लोकम् कर्तास्मि निशितैः शरैः । न
चेच्छरणमभ्येषि मामुपादाय मैथिलीम् ॥
धर्मात्मा रक्षसां श्रेष्ठः सम्प्राप्तोऽयं विभीषणः ।
लङ्कैश्वर्यं ध्रुवं श्रीमान् अयं प्राप्नोत्यकण्टकम् ॥
न हि राज्यमधर्मेण भोक्तुं क्षणमपि त्वया । शक्यं
मूर्खसहायेन पापेनाविदितात्मना ॥
मम चक्षुष्पथं प्राप्य न जीवन् प्रतियास्यसि ॥
इत्युक्तः स तु तारेयो रामेणाक्लिष्टकर्मणा । तद्रामवचनं सर्वम्
अन्यूनाधिकमुत्तमम् । मात्यं श्रावयामास निवेद्यात्मानमात्मना ॥
इत्येवं परुषं वाक्यं ब्रुवाणे हरिपुङ्गवे ।
अमर्षवशमापन्नो निशाचरगणेश्वरः ।
निर्याणं सर्वसैन्यानां द्रुतमाज्ञापयत्तदा ॥
तत्रासीत् सुमहद्युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् । रक्षसां
वानराणां च वीराणां जयमिच्छताम् ॥
अङ्गदस्तु रणे शत्रुं निहन्तुं समुपस्थितः । रावणिं
निजघानाशु सारथिं च हयानपि ॥
इन्द्रजित्तु रथं त्यक्त्वा तत्रैवान्तरधीयत ॥
स रामं लक्ष्मणं चैव घोरैर्नागमयैः शरैः । बिभेद समरे
क्रुद्धः सर्वगात्रेषु राक्षसः ।
बबन्ध शरबन्धेन भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ॥ राघवौ पतितौ दृष्ट्वा
ररक्षुर्वानरर्षभाः ॥
ततो मुहूर्ताद्गरुडं वैनतेयं महाबलम् । वानरा ददृशुः
सर्वे ज्वलन्तमिव पावकम् ॥
तमागतमभिप्रेक्ष्य नागास्ते विप्रदुद्रुवुः ॥ तमुवाच महातेजा वैनतेयो
महाबलः ॥
अहं सखा ते काकुत्स्थ प्रियः प्राणो बहिश्चरः ।
गरुत्मानिह सम्प्राप्तो युवाभ्यां साह्यकारणात् ॥
प्रकृत्या राक्षसाः सर्वे सङ्ग्रामे कूटयोधिनः । तन्न विश्वसितव्यं वो
राक्षसानां रणाजिरे ॥
इत्येवमुक्त्वा वचनं परिष्वज्य च वीर्यवान् ।
जगामाकाशमाविश्य सुपर्णः पवनो यथा ॥
विरुजौ राघवौ दृष्ट्वा ततो वानरयूथपाः । दध्मुः
शङ्खान् सम्प्रहृष्टाः क्ष्वेलन्त्यपि यथापुरम् ॥
49. End of Kumbhakarna
तदा रावणः तेषां सुतुमुलं शब्दं शुश्राव । ततः
तेषां सचिवानां मध्ये वचनमब्रवीत् ।
Then Ravana heard the tumultuous noise made by them. Then
he said these
words in the midst of those ministers:
“अयं सुमहान्नादः च मे शङ्कां जनयति इव ।
This great noise looks like creating fear in me.
तत् अस्त्रबन्धं आसाद्य यदि मम रिपू मुक्तौ इदं सर्वं
बलं संशयस्थं अहं अनुपश्यामि ।
If my two enemies could be freed after being bound by the
arrows, I look at this entire force with as placed at risk.
निद्रावशसमाविष्टः कुम्भकर्णो विबोध्यताम् ।
Let Kumbhakarna enveloped in sleep be woken up.
स तु महाबाहुः सर्वरक्षसाम् ककुदः सङ्ख्ये वानरान्
राजपुत्रौ च क्षिप्रमेव वधिष्यति ।
He of great arms and the best among all Rākshasas, will
soon enough kill the monkeys and the two princes in battle.”
ते मांसशोणितभोजनाः रावणसमादिष्टा महानिद्रम् कुम्भकर्णं
समेताः प्रत्यबोधयन् ।
Those eaters of flesh and blood, ordered by Ravan, woke up
together Kumbhakarna in deep sleep.
स अतिबलः निशाचरः जृम्भमाणो प्रतिबुद्धो । भ्रातुः चरणौ ववन्दे ।
किं कृत्यं इति च अब्रवीत् ।
That highly powerful Rakshasa woke up yawning, saluted the
feet of his brother and said, ‘What is to be done?
उत्पत्य च मुदितो रावणः एनं परिषस्वजे । ईषत्
परिवृत्ताभ्यां त्तु नेत्राभ्यां वाक्यमब्रवीत् ।
Going forward, the delighted Ravana embraced him. He said
these words with his eyes slightly averted:
“सुषुप्तः त्वं रामकृतं मम भयं न जानीषे ।
Asllep as you were, you do not know the terror caused by
Rama.
एष दाशरथी सुग्रीवसहितो बली रामः समुद्रं सबलः तीर्त्वा नः मूलं परिकृन्तति ।
This son of Daṡaratha, mighty Rama, along with Sugreeva,
crossing the ocean with the army, cuts our very roots.
ये रक्षसां मुख्यतमा ते वानरैः युधि हताः ।
बालवृद्धावशेषितां इमां लङ्कां पुरीं त्रायस्व ।
Those foremost of Rakshasas have been killed by the monkeys
in battle. Save this city of Lanka left with elders and youngsters.
तस्य राक्षसराजस्य परिदेवितं निशम्य कुम्भकर्णो इदं वचनं बभाष प्रजहास च
।
Hearing the lament of the King of Rākshasas, Kumbhakarṇa
said these words, laughing:
पुरा मन्त्रविनिर्णये यो दोषो हि अस्माभिः
दृष्टो हितेषु
अनभिरक्तेन त्वया सो अयमासादितः ।
What was seen by us as a blemish in the consultations of
the council, but not accepted by you being uninterested in what is good, has
led to the present pass.
पापस्य कर्मणः त्वां फलं शीघ्रं अभ्युपेतं खलु ।
Verily the fruit of your sinful act has overtaken you
quickly.
इह ते अनुजेन पूर्वं यदुक्तं क्रियतां च । तदेव नो
हितं कार्यं । यदिच्छसि च तत् कुरु ।
Here, what was said byyour younger brother may be done.
That only is the good action for us. Do what you like though.
कुम्भकर्णस्य भाषितं तत्तु श्रुत्वा दशग्रीवः
भ्रुकुटिं चैव सञ्चक्रे क्रुद्धः च एनं अभाषत ।
On hearing what Kumbhakarṇa said, the enraged ten-necked
one knit his brows and spoke to him also:
“मान्यो आचार्यः गुरुः इव त्वं किं मां अनुशाससि । किमेवं वाक्श्रमं
कृत्वा । काले युक्तं विधीयताम् ।
What do you instruct me like a venerable guru and
preceptor? Of what use is the effort of words? Do what the moment calls for.
यदि मे स्नेहो अस्ति खलु विक्रमं वा अवगच्छसि मम अपनयजं दोषं विक्रमेण समीकुरु ।
If you have affection for me and belief in your prowess,
rectify by prowess the misdeed done by my impropriety.
अथ धीरदारुणं वचनं एवं ब्रुवाणं तं तु अयं रुष्टो इति विज्ञाय क्षुभितेन्द्रियं
भ्रातरं परिसान्त्वयन् कुम्भकर्णः शनैः वाक्यं बभाषे ।
Knowing then that he, speaking bravely and harshly, was
incensed, Kumbhakarna spoke slowly to his brother whose senses were agitated,
comforting him:
राक्षसराजेन्द्र सन्ताप उपपद्य ते अलं । पार्थिव मयि
जीवति एतन् मनसि न कर्तव्यं ।
O King of Rakshasas, enough of giving way to grief. King,
when I am alive, this need not be kept in mind.
महाबाहो अद्य रामस्य शिरः रणात् मया आनीतं तद्दृष्ट्वा सुखी भव सीता दुःखिता भवतु ।
O you of great arms, today seeing the head of Rāma brought
by me from the battlefield, become happy; let Seetā become sad.
एवं ब्रुवाणस्य तस्य कुम्भकर्णस्य राक्षसाः महाघोरं नादं अर्णवं
कम्पयन्त इव चक्रुः ।
As Kumbhakarṇa spoke thus, the Rākshasas let off a huge
terrific shout like they were shaking the ocean.
स महाबलः गिरिकूटोपमो महान् कुम्भकर्णो
प्राकारं लङ्घयित्वा नगरात् तूर्णं निर्ययौ
।
That great Kumbhakarṇa of great strength, resembling a mountain
peak, set out from the city swiftly, jumping over the rampart.
अथ महाकायाः वानराः वृक्षान् सुमहान्ति सानूनि च उद्यम्य तूर्णं
कुम्भकर्णं अभिद्रुताः ।
Then the monkeys of huge bodies attacked quickly Kumbhakarṇa
with uprooted trees and huge crags.
अथ दाशरथी रामो रौद्रमस्त्रं प्रयोजयन् कुम्भकर्णस्य हृदये निशितान् शरान्
ससर्ज ।
Then Rāma, son of Daṡaratha, invoking Rudra's Astra, shot
sharp arrows at the heart of Kumbhakarṇa.
रामेण विद्धस्य अभिप्रधावतः क्रुद्धस्य तस्य मुखात्
सहसा अङ्गारमिश्राः अर्चिषः निश्चेरुः ।
From the face of his, who was angered being struck by Rāma
as he was leaping, flames of fire with sparks issued forth.
महत् कुण्डलालङ्कृतं कुम्भकर्णशिरो आदित्ये अभ्युदिते
अरात्रौ मध्यस्थ चन्द्रमाः इव भाति
The huge head of Kumbhakarṇa, adorned with ear pendants,
shone like the moon in the midst of the sky on the rising if the sun at the end
of night.
अथ कुम्भकर्णो
परितः सम्प्रधावताम् प्लवङ्गमानां कोट्यश्च स्वकायेन निपातयन् न्यपतत् ।
Then Kumbhakarṇa, fell felling with his body crores of
monkeys running away to a distance.fleeing all around.
कुम्भकर्णं महात्मना राघवेण हतं दृष्ट्वा राक्षसा
राक्षसेन्द्राय रावणाय न्यवेदयन् ।
Seeing Kumbhakarṇa slain by the noble-souled Rāghava, the
Rākshasas informed Rāvaṇa, the king of Rākshasas.
कुम्भकर्णवधात् दीनो स रावणः विललाप ।
Miserable on account of the seath of Kumbhakarna, Ravana
wept.
“कुम्भकर्ण हते त्वयि कथं इन्द्रं जयिष्यामि ।
O Kumbhakarna, with you killed, how will I win Indra?
शुभं विभीषणवचः यत् मया अज्ञानात् तस्य महात्मनः न गृहीतं तदिदं मां
अनुप्राप्तं ।
This is the outcome that has befallen me because of not
heeding the good words of Vibheeshaṇa, the noble soul out of ignorance.
तस्य मम कर्मणः अयं शोकदः विपाको प्राप्तो यत् मया धार्मिकः श्रीमान् स विभीषणः निरस्तो ।
This sad result of my action has been obtained, for the
righteous and ausoicious great soul, Vibhishana, has been spurned by me.
अहो रामो बलवान् नु महदस्त्रबलं च वै यस्य विक्रमं आसाद्य
राक्षसा निधनं गताः ।
Alas! Rama is powerful and the power of his weapons is also
great, facing whose prowess, the Rākshasas have met their end.”
तेषां सुतुमुलं शब्दं तदा शुश्राव रावणः । सचिवानां
ततस्तेषाम् मध्ये वचनमब्रवीत् ॥
अयं च सुमहान्नादः शङ्कां जनयतीव मे ॥
तदस्त्रबन्धमासाद्य यदि मुक्तौ रिपू मम । संशयस्थमिदं
सर्वं अनुपश्याम्यहं बलम् ॥
निद्रावशसमाविष्टः कुम्भकर्णो विबोध्यताम् ॥
स तु सङ्ख्ये महाबाहुः ककुदः सर्वरक्षसाम् । वानरान्
राजपुत्रौ च क्षिप्रमेव वधिष्यति ॥
ते रावणसमादिष्टा मांसशोणितभोजनाः । कुम्भकर्णं महानिद्रम्
समेताः प्रत्यबोधयन् ॥
स जृम्भमाणोऽतिबलः प्रतिबुद्धो निशाचरः ।
भ्रातुर्ववन्दे चरणौ किं कृत्यमिति चाब्रवीत् ॥
उत्पत्य चैनं मुदितो रावणः परिषस्वजे । ईषत्
परिवृत्ताभ्यां त्तु नेत्राभ्यां वाक्यमब्रवीत् ॥
सुषुप्तस्त्वं न जानीषे मम रामकृतं भयम् ॥
एष दाशरथी रामः सुग्रीवसहितो बली । समुद्रं
सबलस्तीर्त्वा मूलं नः परिकृन्तति ॥
ये रक्षसां मुख्यतमा हतास्ते वानरैर्युधि ।
त्रायस्वेमां पुरीं लङ्कां बालवृद्धावशेषिताम् ॥
तस्य राक्षसराजस्य निशम्य परिदेवितम् । कुम्भकर्णो
बभाषेदं वचनं प्रजहास च ॥
दृष्टो दोषो हि योऽस्माभिः पुरा मन्त्रविनिर्णये ।
हितेष्वनभिरक्तेन सोऽयमासादितस्त्वया ॥
शीघ्रं खल्वभ्युपेतं त्वां फलं पापस्य कर्मणः ॥
यदुक्तमिह ते पूर्वं क्रियतामनुजेन च । तदेव नो हितं
कार्यं यदिच्छसि च तत् कुरु ॥
तत्तु श्रुत्वा दशग्रीवः कुम्भकर्णस्य भाषितम् ।
भ्रुकुटिं चैव सञ्चक्रे क्रुद्धश्चैनमभाषत ॥
मान्यो गुरुरिवाचार्यः किं मां त्वमनुशाससि । किमेवं
वाक्श्रमं कृत्वा काले युक्तं विधीयताम् ॥
ममापनयजं दोषं विक्रमेण समीकुरु । यदि खल्वस्ति मे
स्नेहो विक्रमं वाऽवगच्छसि ।
तमथैवं ब्रुवाणं तु वचनं धीरदारुणम् । रुष्टोऽयमिति
विज्ञाय भ्रातरं क्षुभितेन्द्रियम् ।
कुम्भकर्णः शनैर्वाक्यं बभाषे परिसान्त्वयन् ॥
अलं राक्षसराजेन्द्र सन्तापमुपपद्य ते । नैतन्मनसि कर्तव्यं मयि जीवति
पार्थिव ॥
अद्य रामस्य तद्दृष्ट्वा मयाऽऽनीतं रणाच्छिरः । सुखी
भव महाबाहो सीता भवतु दुःखिता ॥
एवं तस्य ब्रुवाणस्य कुम्भकर्णस्य राक्षसाः । नादं
चक्रुर्महाघोरं कम्पयन्त इवार्णवम् ॥
स लङ्घयित्वा प्राकारं गिरिकूटोपमो महान् । निर्ययौ
नगरात्तूर्णं कुम्भकर्णो महाबलः ॥
अथ वृक्षान् महाकायाः सानूनि सुमहान्ति च ।
वानरास्तूर्णमुद्यम्य कुम्भकर्णमभिद्रुताः ॥
कुम्भकर्णः सुसङ्क्रुद्धो गदामुद्यम्य वीर्यवान् ।
धर्षयन् स महाकायः समन्ताद्व्यक्षिपद्रिपून् ॥
अथ दाशरथी रामो रौद्रमस्त्रं प्रयोजयन् ।
कुम्भकर्णस्य हृदये ससर्ज निशितान् शरान् ॥
तस्य रामेण विद्धस्य सहसाऽभिप्रधावतः । अङ्गारमिश्राः
क्रुद्धस्य मुखान्निश्चेरुरर्चिषः ॥
कुम्भकर्णशिरो भाति कुण्डलालङ्कृतं महत् ।
आदित्येऽभ्युदिते रात्रौ मध्यस्थ इव चन्द्रमाः ॥
न्यपतत् कुम्भकर्णोऽथ स्वकायेन निपातयन् ।
प्लवङ्गमानां कोट्यश्च परितः सम्प्रधावताम् ॥
कुम्भकर्णं हतं दृष्ट्वा राघवेण महात्मना । राक्षसा
राक्षसेन्द्राय रावणाय न्यवेदयन् ॥
कुम्भकर्णवधाद्दीनो विललाप स रावणः ॥ कथमिन्द्रं जयिष्यामि
कुम्भकर्ण हते त्वयि ॥
तदिदं मामनुप्राप्तं विभीषणवचः शुभम् । यदज्ञानान्मया
तस्य न गृहीतं महात्मनः ॥
विभीषणवचो यावत् कुम्भकर्णप्रहस्तयोः । विनाशोऽयं
समुत्पन्नो मां व्रीडयति दारुणः ॥
तस्यायं कर्मणः प्राप्तो विपाको मम शोकदः । यन्मया
धार्मिकः श्रीमान् स निरस्तो विभीषणः ॥
अहो नु बलवान् रामो महदस्त्रबलं च वै । यस्य
विक्रममासाद्य राक्षसा निधनं गताः ॥
50. End of Indrajit
तत्र तदा कुपितश्च किं कार्यमिति चिन्तयन् अथ सङ्क्रुद्धो
रणाय सुतं
इन्द्रजितं आदिदेश ।
Then, being enraged and thinking what is to be done, the
incensed (Ravana) ordered son Indrajit to battle.
“वीर महावीर्यौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ अदृश्यो दृश्यमानो वा जहि ।
सर्वथा त्वं बलाधिकः ।
Hero, conquer the greatly valiant two brothers, Rama and
Lakshmana, unseen or being seen. By all means, you are more powerful.”
तथा राक्षसेन्द्रेण उक्तो पितुर्वचः प्रतिगृह्य स
इन्द्रजित् यज्ञभूमौ विधिवत् पावकं जुहवे ।
Then told by the king of Rakshasas, taking up the words of
his father, Indrajit sacrificed to the fire in the sacrificial field as laid
down.
राघवस्तु दुरात्मनः रिपोः मायावीर्यं ज्ञात्वा
कीर्तिसम्पन्नं लक्ष्मणं इदं वचनं अब्रवीत् ।
Rāghava, knowing the magical prowess of the wicked-souled
enemy, said these words to Lakshmaṇa of great renown:
“तं राक्षससुतं मायाबलविशारदं जहि । अयं महात्मा रजनीचरः
तस्य मायानां
अभिज्ञः त्वां सचिवैः सार्धं पृष्ठतो
अनुगमिष्यति ।
Conquer that son of Rakshasa, adept in magical strength.
This high-souled Rakshasa is aware of his tricks, and will follow you, along
with counselors.”
राघवस्य वचः श्रुत्वा लक्ष्मणः सविभीषणः रावणिपालितं चैत्यं निकुम्भिलां
अभिययौ ।
Hearing the words of Raghava, Lakshmana went with
Vibhishana to the ramparts of Nikumbhila, protected by Ravana.
स धनुष्पाणिः तं सर्वलोकभयाव हम् प्राप्य
राक्षसेन्द्रसुतं प्रति शरवर्षाणि ववर्ष ।
That wielder of bow showered a volley of arrows aimed at
the son of the king of Rakshasas after reaching that place which was dreadful
to the whole world.
तयोः सुतुमुलं अद्भुतोपमं युद्धम् सम्बभूव ।
There arose between the two of them, a tumultuous and
wondrous battle.
तदा संयुगेषु अपराजितं शरश्रेष्ठं
ऐन्द्रमस्त्रं सौमित्रिः धनुः श्रेष्ठे विकर्षन् इदं अब्रवीत् ।
Then, fixing the Indra arrow, the best of arrows, which is
never put down by others in battles, on the best of bows, son of Sumitra said
this:
“यदि दाशरथिः रामो धर्मात्मा सत्यसन्धश्च पौरुषे च
अप्रतिद्वन्द्वः शरैनं रावणिम् जहि ।
If Rāma, Daṡaratha’s son, is righteous-souled, rooted in
truth and has no equal in his manliness, o arrow slay this son of Rāvaṇa.”
इत्युक्त्वा वीरः लक्ष्मणः तं अजिह्मगं बाणं आकर्णं
विकृष्य समरे इन्द्रजितं प्रति ससर्ज ।
Saying thus, the valiant Lakshmana pulling that
straight-speeding arrow to his ear, released it against Indrajit in battle.
स इन्द्रजितः कायात् श्रीमज्ज्वलितकुण्डलम् शिरः सशिरस्त्राणम्
प्रमथ्य भूतले पातयामास ।
It tore from the body of Indrajit his head, radiant and
shining with ear rings, with the head piece and threw it on the ground.
लक्ष्मणेन महात्मना छिन्नं रावणेः शिरः तदा
हृष्टो विभीषणः रामाय तु न्यवेदयत ।
Then, Vibhishaṇa, pleased, apprised Rāma of the severing of
the head of Rāvaṇa's son by the high-souled Lakshmaṇa.
लक्ष्मणेन इन्द्रजिद्वधम् श्रुत्वा एव तु महावीर्यो
रामो अतुलं प्रहर्षं लेभे वाक्यं उवाच ह ।
On hearing of the slaying of Indrajit by Lakshmaṇa, Rāma of
extraordinary valor, attained immeasurable joy and said these words:
“साधु लक्ष्मण तुष्टो अस्मि । सुकृतं कृतम् ।
रावणेः विनाशेन कर्मणा हि जितं इति उपधारय ।
Good, Lakshmaṇa, I am happy. A good thing has been done. By
the destruction of Rāvaṇa's son take it we have won.
ततः पौलस्त्यसचिवाः च इन्द्रजितं हतम् श्रुत्वा अभिज्ञाय दशग्रीवाय
सव्यथाः आचचक्षुः ।
Then, hearing Indrajit killed and knowing it for certain,
the ministers of descendant of Pulastya related it to the ten-necked
regretfully.
सङ्ख्ये तं पुत्रस्य इन्द्रजितः दारुणं प्रतिभयं घोरं वधं श्रुत्वा स महत् कश्मलं
च आविशत् ।
On hearing the cruel, terrifying, ghastly death of his son
Indrajit in the battle, Rāvaṇa fell into a great confusion.
चिरात् संज्ञां उपलभ्य राजा राक्षसपुङ्गवः
पुत्रशोकार्दितो दीनो आकुलेन्द्रियः विललाप ।
Regaining senses after long, the king, a bull among
Rākshasas, cried with his senses agitated and oppressed by the grief for his son:
“हा राक्षसचमूमुख्य मम वत्स महारथ इन्द्रं जित्वा कथं अद्य त्वं
लक्ष्मणस्य वशं गतः ।
Alas! O my child, the foremost among the Rākshasa warriors
and best chariot-warrior, having conquered Indra, how did you come under the
power of Lakshmaṇa today?
महाबाहो अद्य वैवस्वतो राजा भूयो मम बहुमतो येन अद्य
त्वं कालधर्मणा
संयुक्तः ।
O you of mighty arm, today, the god of death regains my
respect, for, you have been fixed by the law of Kala (Yama).
अद्य लोकास्त्रयः सकानना कृत्स्ना पृथिवी च एकेन
इन्द्रजिता हीना शून्या इव मे प्रतिभाति ।
Today, the three worlds with the forests and the entire
earth appear to me to be empty without the one Indrajit.
परन्तप यौवराज्यं च लङ्कां च रक्षांसि च मातरं मां च भार्यां च नः विहाय
क्व गतो असि ।
O scorcher of the foe, where are you gone leaving
princehood, Laṅkā, the Rakshasas, mother, me, wife, and all of us?
वीर मम नाम यमसादनम् गतस्य प्रेतकार्याणि त्वया कार्याणि । विपरीते हि वर्तसे ।
Hero, the posthumous rites for me gone to the abode of Yama
were to be done by you. It is topsy-turvy.
कुपितश्च तदा तत्र किं कार्यमिति चिन्तयन् । आदिदेशाथ
सङ्क्रु द्धो रणायेन्द्रजितं सुतम् ॥
जहि वीर महावीर्यौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ । अदृश्यो
दृश्यमानो वा सर्वथा त्वं बलाधिकः ॥
तथोक्तो राक्षसेन्द्रेण प्रतिगृह्य पितुर्वचः ।
यज्ञभूमौ स विधिवत् पावकं जुहवेन्द्रजित् ॥
राघवस्तु रिपोर्ज्ञात्वा मायावीर्यं दुरात्मनः ।
लक्ष्मणं कीर्तिसम्पन्नम् इदं वचनमब्रवीत् ॥
जहि तं राक्षससुतं मायाबलविशारदम् । अयं त्वां सचिवैः
सार्द्धम् महात्मा रजनीचरः । अभिज्ञस्तस्य मायानां पृष्ठतोऽनुगमिष्यति ॥
राघवस्य वचः श्रुत्वा लक्ष्मणः सविभीषणः ।
निकुम्भिलामभिययौ चैत्यं रावणिपालितम् ॥
स तं प्राप्य धनुष्पाणिः सर्वलोकभयावहम् । ववर्ष शरवर्षाणि
राक्षसेन्द्रसुतं प्रति ॥
तयोः सुतुमुलं युद्धम् सम्बभूवाद्भुतोपमम् ॥
तदैन्द्रमस्त्रं सौमित्रिः संयुगेष्वपराजितम् ।
शरश्रेष्ठं धनुः श्रेष्ठे विकर्षन्निदमब्रवीत् ।
धर्मात्मा सत्यसन्धश्च रामो दाशरथिर्यदि । पौरुषे
चाप्रतिद्वन्द्वः शरैनं जहि रावणिम् ॥
इत्युक्त्वा बाणमाकर्णं विकृष्य तमजिह्मगम् ।
लक्ष्मणः समरे वीरः ससर्जेन्द्रजितं प्रति ।
स शिरः सशिरस्त्राणम् श्रीमज्ज्वलितकुण्डलम् ।
प्रमथ्येन्द्रजितः कायात् पातयामास भूतले ॥
रावणेस्तु शिरश्छिन्नं लक्ष्मणेन महात्मना । न्यवेदयत
रामाय तदा हृष्टो विभीषणः ॥
श्रुत्वैव तु महावीर्यो लक्ष्मणेनेन्द्रजिद्वधम् ।
प्रहर्षमतुलं लेभे रामो वाक्यमुवाच ह ॥
साधु लक्ष्मण तुष्टोऽस्मि कर्मणा सुकृतं कृतम् ।
रावणेर्हि विनाशेन जितमित्युपधारय ॥
ततः पौलस्त्यसचिवाः श्रुत्वा चेन्द्रजितं हतम् ।
आचचक्षुरभिज्ञाय दशग्रीवाय सव्यथाः ॥
स तं प्रतिभयं श्रुत्वा वधं पुत्रस्य दारुणम् ।
घोरमिन्द्रजितः सङ्ख्ये कश्मलं चाविशन्महत् ॥
उपलभ्य चिरात् संज्ञां राजा राक्षसपुङ्गवः ।
पुत्रशोकार्दितो दीनो विललापाकुलेन्द्रियः ॥
हा राक्षसचमूमुख्य मम वत्स महारथ । जित्वेन्द्रं
कथमद्य त्वं लक्ष्मणस्य वशं गतः ॥
अद्य वैवस्वतो राजा भूयो बहुमतो मम । येनाद्य त्वं
महाबाहो संयुक्तः कालधर्मणा ॥
अद्य लोकास्त्रयः कृत्स्ना पृथिवी च सकानना ।
एकेनेन्द्रजिता हीना शून्येव प्रतिभाति मे ॥
यौवराज्यं च लङ्कां च रक्षांसि च परन्तप । मातरं मां
च भार्यां च क्व गतोऽसि विहाय नः ॥
मम नाम त्वया वीर गतस्य यमसादनम् । प्रेतकार्याणि
कार्याणि विपरीते हि वर्तसे ॥
51. End of Ravana
एवमादिविलापार्तं रावणं राक्षसाधिपं पुत्रव्यसनसम्भवः महान् कोपः आविवेश ।
A great rage, born out of the grief over his son, took over
Rāvaṇa, the lord of Rākshasas, lamenting in this vein.
ततो तेजस्वी रक्षोगणबलैर्वृतः तेन द्वारेण यत्र तौ
रामलक्ष्मणौ युद्धाय निर्ययौ ।
Then, the lustrous (Ravana) set out with the army of
Rakshasas through that gate where both those Rama and Lakshmana were.
तयोः राजपुत्रयोः शरपथं प्राप्तो रावणो
लक्ष्मणाभिमुखः तिष्ठन् इदं वचनं अब्रवीत् ।
Having arrived within the range of the arrows of those two
princes, Rāvaṇa said this facing Lakshmaṇa:
एषा ते हृदयं भित्त्वा प्राणान् आदाय यास्यति ।
इत्येवं उक्त्वा तां शक्तिम् चिक्षेप च ननाद च ।
‘This will leave taking your life after splitting your
heart.’ Sating thus, he let fly Sakti and rorared aloud.
ततो रावणवेगेन सुदूरं अवगाढया शक्त्या निर्भिन्नहृदयः
लक्ष्मणः भुवि पपात ।
Then, Lakshmaṇa fell on the ground with the heart pierced
through deep by the Sakti with the force of Rāvaṇa.
तदवस्थं लक्ष्मणं प्रेक्ष्य समीपस्थो महातेजा राघवः
भ्रातृस्नेहात् विषण्णहृदयो अभवत् ।
Seeing Lakshmana in that plight, the effulgent Rāghava, who
was by the side, became distressed of heart out of brotherly love.
“यदि अयं स समरश्लाघी मे भ्राता शुभलक्षणः
पञ्चत्वमापन्नः प्राणैः मे किं सुखेन च ।
If this brother of mine, famous in war and of auspicious
marks, has passed away, what use is my life, and happiness?
मे युद्धेन न हि कार्यं न प्राणैर्न सीतया ।
There is no use to me of battle, life or Sita.
देशे देशे कलत्राणि देशे देशे च बान्धवाः । यत्र
भ्राता सहोदरः तं तु देशं न पश्यामि ।
One can get wives in country after country and also
relations. But I see no country where one can find a true brother born from the
same womb.”
इत्येवं विलपन्तं शोकविह्वलेन्द्रियम् तं रामं आश्वासयन् वीरः सुषेणो वाक्यं अब्रवीत्
।
Comforting Rama, who was crying this with senses agitated
by sorrow, the valiant Sushena spoke:
“महाबाहो अयं लक्ष्मिवर्धनः लक्ष्मणो न मृतो । वीर
मा विषादं कृथा अयं अरिन्दमः सप्राणः ।
‘O one of great arms, this Lakshmana, who increases
prosperity, is not dead. Hero, do not give way to grief; this vanquisher of
foes is alive.”
एव राघवं वचः उक्त्वा वाक्यज्ञः सुषेणो
हनुमन्तं अमित्वरन् इदं उवाच ।
Having spoke these words to Raghava, Sushena said this to
Hanuman, hurrying him.
“सौम्य वीरस्य महात्मनः लक्ष्मणस्य संजीवनार्थं शीघ्रं इतो ओषधिपर्वतम्
शैलं गत्वा दक्षिणे शिखरे जातां महौषधिं इह आनय ।
O dear, going quickly to the Mountain Oushadhiparavata,
bring here the great medicinal plant
growing on its southern peak, for the purpose of resuscitating the
valiant high-souled Lakshmaṇa.
इति एवं उक्तो हनुमान् औषधिपर्वतं च गत्वा गिरेः
शिखरं तु
गृहीत्वा हनुमान् आपपात ।
Thus told, Hanuman went to Oushadhiparavata, and came back
holding its
peak.
वानरश्रेष्ठो सुषेणो औषधीम् च उत्पाट्य जग्राह ।
The best of monkeys, Sushena, held the medicinal plant
uprooting it.
ततः वानरोत्तमः सुषेणः तां ओषधीं
सङ्क्षोदयित्वा सुमहाद्युतेः लक्ष्मणस्य नस्तः ददौ ।
Sushēṇa, the foremost of monkeys, then crushed the herb and
applied it to the nose of the highly effulgent Lakshmaṇa.
सशल्यः स परवीरहा लक्ष्मणः समाघ्राय विशल्यो विरुजः
शीघ्रं महीतलात् उदतिष्ठत् ।
Then the arrow-stricken Lakshmaṇa, destroyer of enemy
warriors, inhaled it, and quickly got up from the ground, cured and free of
pain.
तदा राघवः परिष्वज्य सौमित्रिं अब्रवीत् च।
Then, Raghava embracing told the son of Sumitra:
“वीर दिष्ट्या त्वां मरणात् पुनरागतं पश्यामि ।
त्वयि पञ्चत्वमागते मे विजयेन को हि अर्थः ।
O hero, by Providence I see you come back from death. What
would be the meaning of victory to me when you are no more?
इत्येवं वदतः तस्य महात्मनः राघवस्य खिन्नः लक्ष्मणो
शिथिलया वाचा वाक्यं अब्रवीत् ।
To that great soul, Rāghava, who was speaking thus, the
distressed Lakshmaṇa, said in broken words:
अनघ मत्कृते नैराश्यं उपगन्तुं च ते न अलं । अद्य रावणस्य वधेन
प्रतिज्ञां अनुपालय ।
O sinless one, it will not do for you to despair for my
sake. Today fulfil your vow by killing Ravana.
लक्ष्मणेन उक्तं तु तद्वाक्यम् श्रुत्वा स राघवः
घोरान् शरान् चमूमुखे रावणाय विससर्ज ।
On hearing those words spoken by Lakshmaṇa, Rāghava
released yerrific arrows upon Ravana in battlefront.
रथस्थः तु
दशग्रीवो रामं वज्रोपमैः शरैः
तोयदः महाशैलं धाराभिरिव आजघान ।
Seated in his chariot, the ten-necked struck Rāma with
arrows that were like the thunderbolt, like a cloud on a great mountain with
its torrents.
भूमौ स्थितस्य रामस्य रथस्थस्य च रक्षसः न समं
युद्धमिति देवगन्धर्वदानवाः आहुः ।
The Dēvas, Gandharvas and Dānavas said that the fight
between Rāma, standing on the ground and the Rākshasa, seated in his chariot,
was not not equal.
सहस्राक्षस्य सारथिः मातलिः सप्रतोदो रथे स्थितः
प्राञ्जलिः तदा रामं वाक्यं अब्रवीत् च ।
Then, Matali, the charioteer of the thousand-eyed (Indra),
seated in the chariot with whip, said these words to Rāma, with folded hands:
“महासत्त्व श्रीमान् शत्रुनिबर्हण काकुत्स्थ अयं रथो ते विजयाय
सहस्राक्षेण तव दत्तः ।
O Kākutstha, puissant, auspicious destroyer of foes. this
chariot has been given to you by the thousand-eyed, for your victory.
इत्युक्तः तदा रामो रथं सम्परिक्रम्य
समभिवाद्य च लोकान् लक्ष्म्या विराजयन् आरुरोह ।
Thus told, Rāma going round the chariot and saluting,
ascended it illuminating the worlds with splendour.
महाबाहो रामस्य च रक्षसः रावणस्य च तद्बभूव अद्भुतं तुमुलं
रोमहर्षणं युद्धम् ।
Then there arose a tumultuous and hair-raising battle,
between Rāma of mighty arms and Rāvaṇa, the Rākshasa.
स परमास्त्रवित् राघवः गान्धर्वेण गान्धर्वं
दैवं दैवेन
राक्षसराजस्य अस्त्रं जघान ।
Rāghava, expert in best of Astras, struck down the
Gandharva Astra with Gandharva Astra and the Dēva Astra with Dēva Astra, of the
king of Rākshasas.
अस्त्रे प्रतिहते क्रुद्धो राक्षसाधिपः रावणो तदा
रामं घोराभिः शरवृष्टिभिः अभ्यवर्षत् ।
Incensed at the Astra being nullified, Rāvaṇa, King of
Rākshasas, showered on Rama with a terrible volley of arrows.
तदा रामं आर्तं दृष्ट्वा सिद्धाश्च परमर्षयः
सविभीषणाः वानरेन्द्राश्च व्यथिता बभूवुः ।
Then, seeing Rāma thus disressed, the Siddhas and the
supreme sages were worried as also the prominent monkeys along with Vibhishana.
रामचन्द्रमसं रावणराहुणा ग्रस्तं दृष्ट्वा
भगवानृषिः अगस्त्यो रामं उपागम्य अब्रवीत् ।
Seeing the moon of Rāma gripped by the Rāhu called Rāvaṇa,
the divine sage Agastya approached Rama and said:
“महाबाहो वत्स राम राम गुह्यं सनातनम् शृणु येन सर्वान् अरीन् समरे
विजयिष्यसि ।
O mighty-armed, o dear Rāma, listen to the age-old secret
by which you will vanquish all your enemies.
आदित्यहृदयं पुण्यं सर्वशत्रुविनाशनं जयावहं अक्षय्यं परमं शिवं
सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं सर्वपापप्रणाशनं चिन्ताशोकप्रशमनं आयुर्वर्धनं उत्तमं नित्यं जपेत् ।
One should chant daily Adityahrdayam, which is virtuous,
destructive of all enemies, harbinger of victory, indestructible, supremely
auspicious, the most beneficent of beneficent things, destructive of all sins,
the extinguisher of worries and sorrows, and the best prolonger of life.
रश्मिमन्तं समुद्यन्तं देवासुरनमस्कृतं विवस्वन्तं
भास्करं भुवनेश्वरं पूजयस्व ।
Worship the rising sun, the possessor of rays, saluted by
gods and Asuras, son of Vivasvan, the creator of lght and the lord of the
worlds.
एष हि सर्वदेवात्मको तेजस्वी रश्मिभावनः । एष देवासुरगणान्
लोकान् गभिस्तिभिः पाति ।
He is the soul of all gods, effulgent and producer of rays.
He protects the hosts of gods and Asuras, and the worlds with his rays.
एष ब्रह्मा च विष्णुश्च शिवः स्कन्दः प्रजापतिः
महेन्द्रो धनदः कालो यमः सोमो ह्यपां पतिः ।
He is Brahma, Vishṇu and Ṡiva, Skanda, Prajāpati, Mahēndra
and Kubēra, Yama, Soma and Varuna (lord of waters).
राघव एनं आपत्सु कृच्छ्रेषु कान्तारेषु भयेषु च
कीर्तयन् पुरुषः कश्चित् न अवसीदति ।
O Rāghava, a person worshipping him in peril, illness or in
a lonely place or in fear, will never come to grief.
एनं देवदेवं जगत्पतिं एकाग्रो पूजयस्व । एतत्
त्रिगुणितं जप्त्वा युद्धेषु विजयिष्यसि ।
Worship him, the god of gods, the lord of the worlds, with
a unified mind. Reciting this three times, you will win in battles.
महाबाहो अस्मिन् क्षणे रावणं त्वं वधिष्यसि ।
O you of mighty arms, you will kill Ravana this moment.
एवं उक्त्वा तदा अगस्त्यो यथागतं जगाम च ।
Having said this, Agastya then went as he came.
एतत् श्रुत्वा महातेजा राघवः नष्टशोको अभवत् तदा । सुप्रीतो प्रयतात्मवान्
धारयामास ।
Hearing this, the effulgent Rāghava then became free from
worry. Well pleased, he meditated exerting himself.
आदित्यं प्रेक्ष्य जप्त्वा तु परं हर्षं अवाप्तवान् ।
Seeing the sun and chanting, he obtained great joy.
त्रिराचम्य शुचिः भूत्वा धनुः आदाय वीर्यवान् रावणं
प्रेक्ष्य हृष्टात्मा युद्धाय समुपागमत् । सर्वयत्नेन महता तस्य
वधे धृतो अभवत् ।
Taking water three times and becoming purified, taking up
his bow and looking at Rāvaṇa, the delighted heroic one (Rama) came forth to
battle. He becae determined at his (Ravana’s) death by all means.
ततः रामरावणयोः तदा सुक्रूरं सुमहद्द्वैरथं
सर्वलोकभयावहं युद्धं प्रवृत्तं ।
Then there ensued the great and cruel battle, terrifying
all the worlds, between Rāma and Rāvaṇa, from the chariots.
गगनं गगनाकारं सागरः सागरोपमः रामरावणयोर्युद्धं
रामरावणयोरिव ।
As the sky can be compared only to the sky and ocean to
ocean, the battle between Rama and Ravana was like that between Rama and
Ravana.
ततः क्रुद्धो महाबाहू रघूणां कीर्तिवर्धनः रामः धनुषा क्षुरं आशीविषोपमं शरं
सन्धाय मर्मघातिनं शरं परमायत्तः चिक्षेप ।
Then, the enraged and mighty-armed Rama, the enhancer of
the fame of the Raghus, fixing an arrow, which was resembling a deadly serpent,
hurled with full force the arrow which would destroy the entrails.
भीमवेगः महाद्युतिः नैर्ऋतेन्द्रो तु स्यन्दनात् वृत्रो
वज्रहतो यथा गतासुः भूमौ पपात ।
The ruler of the Rākshasas, of formidable strength and
great splendour, fell down on the ground from the chariot, like Vṛtra killed by
the thunderbolt.
अथ अन्तरिक्षे त्रिदशदुन्दुभिः सौम्यः व्यनदत् । तत्र
दिव्यगन्धवहः मारुतः ससुखो ववौ ।
Then the celestial bugle sounded sweetly in the sky. There
blew pleasantly the wind carrying divine fragrance.
अन्तरिक्षात् च दुरवापा मनोहराः पुष्पवृष्टिः तदा
राघवरथं किरन्ती भुवि निपपात ।
And from the sky a shower of flowers, a rare one and
alluring the mind, fell on the ground,
covering up the chariot of Rāghava.
गगने च साधु साध्विति राघवस्तवसंयुक्ता
दैवतानां महात्मनां वागग्र्या विशुश्रुवे ।
In the sky, the excellent words of the high-souled gods,
associated with praise of Raghava, were heard saying, ‘Well done, Well done.’
रौद्रे सर्वलोकभयङ्करे रावणे निहते चारणैः सह देवानां
महाहर्षो आविवेश ।
With the fierce Rāvaṇa, a terror of all the worlds, slain,
the greatest joy overtook the gods, along with the Chāraṇas.
एवमादिविलापार्तं रावणं राक्षसाधिपम् । आविवेश महान्
कोपः पुत्रव्यसनसम्भवः ।
ततो युद्धाय तेजस्वी रक्षोगण बलैर्वृतः । द्वारेण
निर्ययौ तेन यत्र तौ रामलक्ष्मणौ ।
तयोः शरपथं प्राप्तो रावणो राजपुत्रयोः ।
लक्ष्मणाभिमुखस्तिष्ठन् इदं वचनमब्रवीत् ॥
एषा ते हृदयं भित्त्वा प्राणानादाय यास्यति ।
इत्येवमुक्त्वा तां शक्तिम् चिक्षेप च ननाद च ॥
ततो रावणवेगेन सुदूरमवगाढया । शक्त्या निर्भिन्नहृदयः
पपात भुवि लक्ष्मणः ॥
तदवस्थं समीपस्थो लक्ष्मणं प्रेक्ष्य राघवः ।
भ्रातृस्नेहान्महातेजा विषण्णहृदयोऽभवत् ॥
अयं स समरश्लाघी भ्राता मे शुभलक्षणः । यदि
पञ्चत्वमापन्नः प्राणैर्मे किं सुखेन च ॥
न हि युद्धेन मे कार्यं न प्राणैर्न सीतया ॥
देशे देशे कलत्राणि देशे देशे च बान्धवाः । तं तु
देशं न पश्यामि यत्र भ्राता सहोदरः ॥
इत्येवं विलपन्तं तं शोकविह्वलेन्द्रियम् ।
राममाश्वासयन्वीरः सुषेणो वाक्यमब्रवीत् ॥
न मृतोsयं महाबाहो लक्ष्मणो लक्ष्मिवर्धनः
। मा विषादं कृथा वीर सप्राणोsयमरिन्दमः ॥
एवमुक्त्वा वाक्यज्ञः सुषेणो राघवं वचः । हनुमन्तममित्वरन्
॥
सौम्य शीघ्रमितो गत्वा शैलमोषधिपर्वतम् । दक्षिणे शिखरे जाताम्
महौषधिमिहानय ।
संजीवनार्थं वीरस्य लक्ष्मणस्य महात्मनः ॥
इत्येवमुक्तो हनुमान् गत्वा चौषधिपर्वतम् । आपपात गृहीत्वा तु हनुमान्
शिखरं गिरेः ॥
सुषेणो वानरश्रेष्ठो जग्राहोत्पाट्य चौषधीम् ॥
ततः सङ्क्षोदयित्वा तां ओषधीं वानरोत्तमः ।
लक्ष्मणस्य ददौ नस्तः सुषेणः सुमहाद्युतेः ॥
सशल्यः स समाघ्राय लक्ष्मणः परवीरहा । विशल्यो विरुजः
शीघ्रं उदतिष्ठन्महीतलात् ॥
अब्रवीच्च परिष्वज्य सौमित्रिं राघवस्तदा ॥
दिष्ट्या त्वां वीर पश्यामि मरणात् पुनरागतम् । को हि
मे विजयेनार्थः त्वयि पञ्चत्वमागते ॥
इत्येवं वदतस्तस्य राघवस्य महात्मनः । खिन्नः शिथिलया
वाचा लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत् ॥
नैराश्यमुपगन्तुं च नालं ते मत्कृतेऽनघ । वधेन
रावणस्याद्य प्रतिज्ञामनुपालय ॥
लक्ष्मणेन तु तद्वाक्यम् उक्तं श्रुत्वा स राघवः । रावणाय
शरान् घोरान् विससर्ज चमूमुखे ॥
दशग्रीवो रथस्थस्तु रामं वज्रोपमैः शरैः । आजघान
महाशैलं धाराभिरिव तोयदः ॥
भूमौ स्थितस्य रामस्य रथस्थस्य च रक्षसः । न समं
युद्धमित्याहुः देवगन्धर्वदानवाः ॥
अब्रवीच्च तदा रामं सप्रतोदो रथे स्थितः ।
प्राञ्जलिर्मातलिर्वाक्यं सहस्राक्षस्य सारथिः ॥
सहस्राक्षेण काकुत्स्थ रथोऽयं विजयाय ते । दत्तस्तव
महासत्त्व श्रीमान् शत्रुनिबर्हण ॥
इत्युक्तः सम्परिक्रम्य रथं समभिवाद्य च । आरुरोह तदा
रामो लोकान् लक्ष्म्या विराजयन् ॥
तद्बभूवाद्भुतं युद्धम् तुमुलं रोमहर्षणम् । रामस्य च
महाबाहो रावणस्य च रक्षसः ॥
स गान्धर्वेण गान्धर्वं दैवं दैवेन राघवः । अस्त्रं
राक्षसराजस्य जघान परमास्त्रवित् ॥
अस्त्रे प्रतिहते क्रुद्धो रावणो राक्षसाधिपः ।
अभ्यवर्षत्तदा रामं घोराभिः शरवृष्टिभिः ॥
राममार्तं तदा दृष्ट्वा सिद्धाश्च परमर्षयः । व्यथिता
वानरेन्द्राश्च बभूवुः सविभीषणाः ।
रामचन्द्रमसं दृष्ट्वा ग्रस्तं रावणराहुणा ।
उपागम्याब्रवीद्रामम् अगस्त्यो भगवानृषिः ॥
राम राम महाबाहो शृणु गुह्यं सनातनम् । येन
सर्वानरीन्वत्स समरे विजयिष्यसि ॥
आदित्यहृदयं पुण्यं सर्वशत्रुविनाशनम् । जयावहं
जपेन्नित्यं अक्षय्यं परमं शिवम् ।
सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं सर्वपापप्रणाशनम् ।
चिन्ताशोकप्रशमनं आयुर्वर्धनमुत्तमम् ॥
रश्मिमन्तं समुद्यन्तं देवासुरनमस्कृतम् । पूजयस्व
विवस्वन्तं भास्करं भुवनेश्वरम् ॥
सर्वदेवात्मको ह्येष तेजस्वी रश्मिभावनः । एष
देवासुरगणान् लोकान् पाति गभिस्तिभिः ॥
एष ब्रह्मा च विष्णुश्च शिवः स्कन्दः प्रजापतिः ।
महेन्द्रो धनदः कालो यमः सोमो ह्यपां पतिः ॥
एनमापत्सु कृच्छ्रेषु कान्तारेषु भयेषु च । कीर्तयन्
पुरुषः कश्चित् नावसीदति राघव ॥
पूजयस्वैनमेकाग्रो देवदेवं जगत्पतिम् । एतत्रिगुणितं
जप्त्वा युद्धेषु विजयिष्यसि ॥
अस्मिन् क्षणे महाबाहो रावणं त्वं वधिष्यसि ॥
एवमुक्त्वा तदाऽगस्त्यो जगाम च यथागतम् ॥
एतच्छुत्वा महातेजा नष्टशोकोऽभवत्तदा । धारयामास सुप्रीतो राघवः प्रयतात्मवान् ॥
आदित्यं प्रेक्ष्य जप्त्वा तु परं हर्षमवाप्तवान् ॥
त्रिराचम्य शुचिर्भूत्वा धनुरादाय वीर्यवान् । रावणं
प्रेक्ष्य हृष्टात्मा युद्धाय समुपागमत् ॥
सर्वयत्नेन महता वधे तस्य धृतोऽभवत् ॥
ततः प्रवृत्तं सुक्रूरम् रामरावणयोस्तदा ।
सुमहद्द्वैरथं युद्धम् सर्वलोकभयावहम् ॥
गगनं गगनाकारं सागरः सागरोपमः । रामरावणयोर्युद्धं
रामरावणयोरिव ।
ततः क्रुद्धो महाबाहू रघूणां कीर्तिवर्धनः । सन्धाय
धनुषा रामः क्षुरमाशीविषोपमम् ।
चिक्षेप परमायत्तः शरं मर्मघातिनम् ॥
गतासुर्भीमवेगस्तु नैर्ऋतेन्द्रो महाद्युतिः । पपात
स्यन्दनाद्भूमौ वृत्रो वज्रहतो यथा ॥
अथान्तरिक्षे व्यनदत् सौम्यस्त्रिदशदुन्दुभिः ।
दिव्यगन्धवहस्तत्र मारुतः ससुखो ववौ ॥
निपपातान्तरिक्षाच्च पुष्पवृष्टिस्तदा भुवि । किरन्ती
राघवरथम् दुरवापा मनोहराः ॥
राघवस्तवसंयुक्ता गगने च विशुश्रुवे । साधु साध्विति
वागग्र्या दैवतानां महात्मनाम् ॥
आविवेश महाहर्षो देवानां चारणैः सह । रावणे निहते
रौद्रे सर्वलोकभयङ्करे ॥
52. Vibhishana installed as king of Lanka
रामनिर्जितं निहतं शयानं भ्रातरं दृष्ट्वा
शोकवेगपरीतात्मा विभीषणः विललाप ।
On seeing his brother, defeated by Rama and lying killed,
Vibhishaṇa lamented, with his soul overwhelmed by the force of grief.
“वीर मया पूर्वं समीरितं यत् वचः काममोहपरीतस्य
ते न
रुचितं तदिदं सम्प्राप्तं ।
“O valiant one; this has come about, which advice was
earlier uttered by me and was not to your like as you were overtaken by lust
and delusion.”
रामः शोकसमाविष्ठं विभीषणं इति उवाच ।
Rama told Vibhishana immersed in sorrow:
“विनष्टाः
क्षत्रधर्मं अवस्थिताः एवं न शोच्यन्ते । कदाचन भूतपूर्वः युद्धे एकान्तविजयो न । वीरः संयुगे परैः हन्यते
वा परान् वा हन्ति ।
Those abiding by the dharma of Kshatriyas do not grieve
over the dead thus. Victory was never on one side in war. A valiant man is either killed by others or
kills others.
तत् एवं निश्चयं दृष्ट्वा तत्त्वं आस्थाय विज्वरः यत् इहानन्तरं कार्यं
कल्प्यं तत् अनुचिन्तय ।
Seeing this for certain and understanding reality, please
think with a clam mind what is to be done hereafter.
वैराणि मरणान्तानि । नः प्रयोजनम् निर्वृत्तं । अस्य
संस्कारो क्रियतां । एष यथा तव मम अपि ।
All enmities are till death. Our purpose is served. Let the
last rites of this one be done. He is the same to me as he is to you.”
महात्मना राघवेण रावणं निहतं श्रुत्वा शोककर्शिताः राक्षस्यः अन्तःपुरात्
विनिष्पेतूः ।
Hearing Rāvaṇa to have been slain by the high-souled
Rāghava, emaciated by sorrow, the Rakshasis issued then out of the inner
apartments.
तथा विलपमानानां तासां राक्षसयोषिताम् ज्येष्ठा पत्नी कृपणा मण्डोदरी
रामेणाक्लिष्टकर्मणा पतिं हतं दृष्टवा तत्र पर्यदेवयत् ।
Then the eldest wife among those lamenting Rakshasa women,
the miserable Mandodari, looked at her husband killed by Rama of benign deeds
and wailed thus:
“महाबाहो वैश्रवणानुज क्रुद्धस्य तव प्रमुखे स्थातुं पुरन्दरः अपि
त्रस्यत्यपि ननु। स त्वं मानुषमात्रेण रामेण युधि निर्जितः ।
O younger brother of Vaiṡravaṇa (Kubera) and of mighty
arms, did not even Purandara (Indra) tremble to stand before you when you were
angry? Such a one, you have now been slain in battle by Rama, a mere human
being.
यत् जनस्थाने राक्षसैः बहुभिः वृतः तव भ्राता खरः एव
च हतो तत् एव असौ न मानुषः ।
When in Janasthāna, your brother Khara himself, supported
by many Rākshasas, was killed, then itself (it was clear) this was not a mere
man.
व्यक्तं एष महायोगी परमात्मा सनातनः अनादिमध्यनिधनो
महतः परमो महान् ।
It is clear that this is a great Yogi, the Supreme Soul,
the Ancient, One without beginning, middle or end, supremely bigger than the
biggest.
मानुषं वपुः आस्थाय सत्यपराक्रमः सर्वलोकेश्वरः श्रीमान् महाद्युतिः
विष्णुः वानरत्वमुपागतैः
सर्वैः देवैः परिवृतो लोकानां हितकाम्यया सराक्षसपरीवारं त्वां
हतवान् ।
Taking the human body, Vishṇu, of true prowess, the lord of
all the worlds, auspicious and of great effulgence, surrounded by the gods who
have assumed monkey forms, has killed you with the Rākshasa army, for the good
of the worlds.
पुरा इन्द्रियाणि जित्वा त्वया त्रिभुवनं जितं । तद्वैरं स्मरद्भिः
इन्द्रियैः एव निर्जितः इव ।
Formerly, three worlds were conquered by you conquering the
senses. It is as if you were conquered by those senses remembering that enmity.
दुर्मते अरुन्धत्या रोहिण्याः च अपि
विशिष्टां मान्यां तां सीतां धर्षयता त्वया हि असदृशं कृतम् ।
O wicked one, by carrying off that esteenmed Sita, who is
even better than Arundhati and Rohini, the unbecoming thing has been done by
you.
अवश्यमेव पापस्य कर्मणः घोरं फलं पर्यागते काले
कर्ता लभते
। अत्र संशयः न अस्ति ।
One who commits sinful deeds will certainly reap their
terrible fruits when the time comes, without a question.
शुभकृत् शुभं आप्नोति पापकृत् पापं अश्नुते । विभीषणः
सुखं प्राप्तः त्वं ईदृशम् पापं प्राप्तः ।
The one who does good gets the good and the one who does
evil reaps evil. Vibhishana has attained happiness and you have reached
wretchedness like this.
मैथिली न कुलेन न रूपेण न दाक्षिण्येन मया अधिका वा
तुल्या वा । त्वं तु मोहात् न बुध्यसे ।
Maithili is not better than, or equal to, me, by descent,
nor by beauty, nor by abilities. In your delusion, you do not understand
though.
मैथिली रामेण सह विशोका विहरिष्यति । अल्पपुण्या तु
अहं घोरे शोकसागरे पतिता ।
Maithili will rejoice with Rāma, free of sorrow. Of little
fortune, I am plunged in the dreadful ocean of grief.
वीर तव वधात् कामभोगेभ्यः भ्रंशिता सा अस्मि । सा एव
अन्या एव संवृत्ता अस्मि । धिग् राज्ञां श्रियः चञ्चलाः ।
O valiant one, I am she who is deprived of conjugal
enjoyment by your death. That same I have now become like another person. Fie,
the fortunes of kings are fickle.
मे पिता दानवराजो मे भर्ता राक्षसेश्वरः । मे पुत्रो
शक्रनिर्जेता इति एवं भृशम् गर्विता ।
‘My father is the king of Dānavas, my husband is the lord
of Rākshasas, and my son is the vanquisher of Ṡakra (Indra),’ proud like this
was I.
स महाभागो मे देवरो सत्यवाक् यत् अब्रवीत् सो अयं राक्षसमुख्यानां
विनाशः पर्युपस्थितः
।
That high-minded brother-in-law of mine is a man of true
words; what he said about destruction of the prominent Rakshasas has come
about.
मे प्रख्यातबलपौरुषः त्वं न हि शोचितव्यो ।
स्त्रीस्वभावात् तु मे बुद्धिः कारुण्ये परिवर्तते ।
You of famed strength and manliness is not to be lamented
by me. But, my mind revolves in pathos true to the nature of a woman.
सुकृतं दुष्कृतं च गृहीत्वा त्वं स्वां गतिं गतः ।
त्वद्वियोगेन दुःखिता आत्मानं अनुशोचामि ।
You have attained your fate taking the good deeds and the
bad. I pity myself grieved by separation from you.
त्वयि पञ्चत्वमापन्ने धिगस्तु यस्या मम शोकपीडितं इदं
हृदयं सहस्रधा न फलते ।
With you dead, fie on me, whose heart, oppressed by sorrow,
does not shatter into thousands of pieces.
इत्येवं विलपन् देवी मोहमुपागमत् इति एवं विलपन् देवी
मोहं उपागमत् ।
Lamenting thus, that queen became unconcious.
तथागतां भृशम् रुदतीं तां समुत्थाप्य
रुदन्त्यो सपत्न्य भृशातुराः पर्यवस्थापयामासूः ।
Lifting up her, who was thus become crying copiously, the
weeping co-wives, who were very distressed, consoled her.
एतस्मिन्नन्तरे रामो विभीषणं उवाच ह ।
In the meantime, Rama told Vinhishana:
“भ्रातुः संस्कारः क्रियतां एता स्त्रियः च निवर्तय । धर्मज्ञ
त्वत्सकाशात् दशग्रीवः संस्कारं विधिपूर्वकम् प्राप्तुं अर्हति । त्वं
यशोभाग् भविष्यसि ।
Let the rites for your brother be done, and cause these
ladies to retire. O knower of righteousness, the ten-necked (Ravana) deserves
to get the rites performed by you as laid down. You will attain fame.
राघवस्य वचः श्रुत्वा त्वरमाणो विभीषणः संस्कारेण अनुरूपेण रावणं योजयामास
।
Hearing the words of Raghava, Vibhishana performed the
rites for Ravana fittingly, speedily.
राघवेण अभ्यनुज्ञातो शक्रसारथिः सः मातलिः दिव्यं तं
रथं आस्थाय दिवमेव आरुरोह ।
Permitted by Rāghava, Mātali, the charioteer of Indra,
ascended to the sky getting on to that chariot.
तदा रामः दीप्ततेजसम् लक्ष्मणं अब्रवीत् च ।
Then Rāma said to the blazingly effulgent son of Sumitrā:
“सौम्य इमं अनुरक्तं च भक्तं च मम एव उपकारिणं च
लङ्कायां अभिषेचय ।
O amiable one, instal in Lanka this (Vibheeshaṇa), who is
affectionate, devoted and has been likewise helpful to me.
सौम्य एष मे परमः कामो यदि इमं रावणानुजं विभीषणं
लङ्कायां अभिषिक्तं पश्येयम्।
O amiable one, this is my supreme wish if Vibhishaṇa, the
younger brother of Rāvaṇa, is installed in Laṅkā.
महात्मना राघवेण एवमुक्तस्तु स धर्मात्मा सौमित्री
शुद्धात्मानं विभीषणं अभ्यषिञ्चत् ।
Told thus by the high-souled Raghava, that righteous-souled
son of Sumitra installed the pure-souled Vibhishana.
स तत् रामदत्तं महत् राज्यं प्राप्य विभीषणः
प्रकृतीः सान्त्वयित्वा च ततो रामं उपागमत् ।
Receiving that great kingdom given by Rāma, Vibhishaṇa came
to Rāma after consoling the subjects.
भ्रातरं निहतं दृष्ट्वा शयानं निर्जितमं रणे ।
शोकवेगपरीतात्मा विललाप विभीषणः ॥
तदिदं वीर सम्प्राप्तं मया पूर्वं समीरितम् ।
काममोहपरीतस्य यत्ते न रुचितं वचः ॥
रामः शोकसमाविष्टम् इत्युवाच विभीषणम् ॥
नैवं विनष्टाः शोच्यन्ते क्षत्रधर्ममवस्थिताः ।
नैकान्तविजयो युद्धे भूतपूर्वः कदाचन ॥
परैर्वा हन्यते वीरः परान्वा हन्ति संयुगे ॥
तदेवं निश्चयं दृष्ट्वा तत्त्वमास्थाय विज्वरः ।
यदिहानन्तरं कार्यं कल्प्यं तदनुचिन्तय ॥
मरणान्तानि वैराणि निर्वृत्तं नः प्रयोजनम् ।
क्रियतामस्य संस्कारो ममाप्येष यथा तव ॥
रावणं निहतं श्रुत्वा राघवेण महात्मना ।
अन्तःपुराद्विनिष्पेतू राक्षस्यः शोककर्शिताः ॥
तासां विलपमानानां तथा राक्षसयोषिताम् । ज्येष्ठा
पत्नी हतं दृष्टवा रामेणाक्लिष्टकर्मणा ।
पतिं मण्डोदरी तत्र कृपणा पर्यदेवयत् ॥
ननु नाम महाबाहो तव वैश्रवणानुज । क्रुद्धस्य प्रमुखे
स्थातुं त्रस्यत्यपि पुरन्दरः ॥
स त्वं मानुषमात्रेण रामेण युधि निर्जितः ॥
यदैव च जनस्थाने राक्षसैर्बहुभिर्वृतः । खरस्तव हतो
भ्राता तदेवासौ न मानुषः ॥
व्यक्तमेष महायोगी परमात्मा सनातनः । अनादिमध्यनिधनो
महतः परमो महान् ॥
मानुषं वपुरास्थाय विष्णुः सत्यपराक्रमः । सर्वैः
परिवृतो देवैः वानरत्वमुपागतैः ॥
सर्वलोकेश्वरः श्रीमान् लोकानां हितकाम्यया ।
सराक्षसपरीवारं हतवांस्त्वां महाद्युतिः ॥
इन्द्रियाणि पुरा जित्वा जितं त्रिभुवनं त्वया ।
स्मरद्भिरिव तद्वैरं इन्द्रियैरेव निर्जितः ॥
अरुन्धत्या विशिष्टां तां रोहिण्याश्चापि
दुर्मते । सीतां धर्षयता मान्यां त्वया ह्यसदृशं कृतम् ॥
अवश्यमेव लभते फलं पापस्य कर्मणः । घोरं पर्यागते
काले कर्ता नास्त्यत्र संशयः ॥
शुभकृच्छुभमाप्नोति पापकृत् पापमश्नुते । विभीषणः
सुखं प्राप्तः त्वं प्राप्तः पापमीदृशम् ॥
न कुलेन न रूपेण न दाक्षिण्येन मैथिली । मयाऽधिका वा
तुल्या वा त्वं तु मोहान्न बुध्यसे ॥
मैथिली सह रामेण विशोका विहरिष्यति । अल्पपुण्या
त्वहं घोरे पतिता शोकसागरे ॥
भ्रंशिता कामभोगेभ्यः साऽस्मि वीर वधात्तव ।
सैवान्येवास्मि संवृत्ता धिग् राज्ञां चञ्चलाः श्रियः ॥
पिता दानवराजो मे भर्ता मे राक्षसेश्वरः । पुत्रो मे
शक्रनिर्जेता इत्येवं गर्विता भृशम् ॥
सत्यवाक् स महाभागो देवरो मे यदब्रवीत् । सोऽयं
राक्षसमुख्यानां विनाशः पर्युपस्थितः ।
न हि त्वं शोचितव्यो मे प्रख्यातबलपौरुषः । स्त्रीस्वभावात्तु
मे बुद्धिः कारुण्ये परिवर्तते ॥
सुकृतं दुष्कृतं च त्वं गृहीत्वा स्वां गतिं गतः ।
आत्मानमनुशोचामि त्वद्वियोगेन दुःखिता ॥
धिगस्तु हृदयं यस्या ममेदं न सहस्रधा । त्वयि
पञ्चत्वमापन्ने फलते शोकपीडितम् ॥
इत्येवं विलपन् देवी मोहमुपागमत् ॥
तथागतां समुत्थाप्य सपत्न्यस्तां भृशातुराः ।
पर्यवस्थापयामासू रुदन्त्यो रुदतीं भृशम् ॥
एतस्मिन्नन्तरे रामो विभीषणमुवाच ह ॥
संस्कारः क्रियतां भ्रातुः स्त्रियश्चैता निवर्तय । त्वत्सकाशाद्दशग्रीवः
संस्कारं विधिपूर्वकम् । प्राप्तुमर्हति धर्मज्ञ त्वं यशोभाग्भविष्यसि ॥
राघवस्य वचः श्रुत्वा त्वरमाणो विभीषणः ।
संस्कारेणानुरूपेण योजयामास रावणम् ॥
राघवेणाभ्यनुज्ञातो मातलिः शक्रसारथिः । दिव्यं तं
रथमास्थाय दिवमेवारुरोह सः ॥
अब्रवीच्च तदा रामः लक्ष्मणं दीप्ततेजसम् ॥
विभीषणमिमं सौम्य लङ्कायामभिषेचय । अनुरक्तं च भक्तं
च मम चैवोपकारिणम् ॥
एष मे परमः कामो यदीमं रावणानुजम् । लङ्कायां सौम्य
पश्येयं अभिषिक्तं विबीषणम् ॥
एवमुक्तस्तु सौमित्री राघवेण महात्मना । अभ्यषिञ्चत्
स धर्मात्मा शुद्धात्मानं विभीषणम् ॥
स तद्राज्यं महत् प्राप्य रामदत्तं विभीषणः ।
प्रकृतीः सान्त्वयित्वा च ततो राममुपागमत् ॥
52. Reunion with SIta
ततः राघवो शैलोपमं वीरं प्राञ्जलिं पार्श्वतः स्थितम् प्लवङ्गमं हनुमन्तं
वाक्यं अब्रवीत् ।
Then Rāghava said these words to the valiant and
mountain-like monkey, Hanumān, who was standing near with folded hands:
“सौम्य जयतां श्रेष्ठ लङ्कां पुरीं गच्छ
विजयेन अभिनन्द्य च वैदेहीं सलक्ष्मणम् मां सुग्रीवं च कुशलिनं रावणं च मया हतं
आचक्ष्व ।
O amiable one, the best among conquerors, go to the city of
Lanka. Apprising Vaidehi of the victory, inform her of my wellbeing along with
Lakshmana and Sugriva, and of Rāvaṇa having been killed by me.
हरीश्वर एतत् प्रियं उदाहृत्य त्वं मैथिल्या सन्देशं प्रतिगृह्य च
उपावर्तितुं अर्हसि ।
O Lord of monkeys, after telling Maithili this glad news,
come back carrying her message.
इति प्रतिसमादिष्टो सो मारुतात्मजः हनुमान् वृक्षमूले निरानन्दां राक्षसीभिः
समावृतां निभृतः प्रणतः प्रह्वः अभिगम्य अभिवाद्य च रामस्य वचनं सर्वं आख्यातुम उपचक्रमे ।
Thus ordered, that son of Vayu, Hanuman, approaching and
saluting humbly and reverently with bowed head unhappy Sita, surrounded by
Rakshasis at te foot of a tree, began to narrate the message of Rama.
“वैदेहि रामः सहसुग्रीवलक्ष्मणः विभीषणसहायश्च हरीणां
बलैः सहितो कुशली ।
O Vaidēhi, Rāma is well along with Sugreeva and Lakshmaṇa
in the company of Vibhishaṇa and the armies of monkeys.
अरिन्दमः हतशत्रुः सिद्धार्थो कुशलं च आहुः ।
The conqueror of enemies, having killed the enemy and
fulfilled his purpose, conveys his welfare.
देवि विभीषणसहायेन लक्ष्मणस्य नयेन च हरिभिः सह रामेण
रावणो निहतो
।
Queen, Ravana has been killed by Rama with the help of
Vibhishaṇa and the sagacity of Lakshmaṇa, aided by the monkeys.
रघुनन्दनः वीरः रामो त्वां कुशलं पृष्ट्वा तु परमप्रीतः कृतार्थेन
अन्तरात्मना अब्रवीत् ।
The valiant Rāma, delight of the Raghus, enquiring about
your welfare, being extremely happy, having accomplished tells from his heart:
‘देवि ते प्रियं आख्यामि । त्वां तु भूयः सभाजये । धर्मज्ञे
मम संयुगे जयेन दिष्ट्या जीवसि ।
‘Queen,I tell what is pleasing to you. I gratify you again.
O knower of righteousness, by good fortune, you are alive when my victory has
been achieved in the battle.
सीते नो विजयः लब्धः । गतव्यथा स्वस्था भव । शत्रुः रावणश्च हतः
इयं लङ्का च वशीकृता ।
O Seetā, victory has been obtained for us. Be at ease with
worries gone. The enemy Rāvaṇa has been slain, and this Laṅkā is in my control.
अलब्धनिद्रेण दृतेन तव निर्जये महोदधौ सेतुं बद्ध्वा मया हि एषा
प्रतिज्ञा विनिस्तीर्णा ।
By building a bridge in the ocean thi vow has been redeemed
by me that remained sleepless with you not retrieved.
रावणालये वर्तन्त्या सम्भ्रमश्च न गन्तव्यो । इदं
लङ्कैश्वर्यं हि विभीषणविधेयं कृतम् ।
Anxiety must not be entertained of being in the abode of
Ravana. This sovereignty of Laṅkā has been made the possession of Vibhishaṇa.
स्वगृहे परिवर्तसे विश्वस्तातदाश्वसिहि । संहृष्टः
त्वद्दर्शनसमुत्सुकः अयं च अभ्येति ।
Trysting that you are in your home, relax. Well pleased,
this (Vibhishaṇa) also is coming, eager to see you.
एवमुक्ता शशिनिभानना सीता परमप्रीता समुत्पत्य
हर्षगद्गदया गिरा अब्रवीत् ।
Thus told, Sita with a face that resembled the moon was
supremely pleased, and rising said in a voice choked by joy.
“प्लवङ्गम चिन्तयन्ती इह मत्प्रियाख्यानाकस्य
तव सदृशम्
प्रत्यभिनन्दनं न हि पश्यामि ।
O monkey, think hard as I do, I cannot find a fitting
reward to you bringing happy tidings to me..
हिरण्यं वा सुवर्णं वा विविधानि रत्नानि च त्रिषु
लोकेषु राज्यं वा एतत् भाषितुं न अर्हति ।
Neither silver nor gold nor various gems, nor even the
sovereignty of the three worlds, can be spoken of as befitting.”
वैदेह्या एवं उक्तस्तु प्लवङ्गमः गृहीतप्राञ्जलिः सीतायाः प्रमुखे स्थितः
वाक्यं प्रत्युवाच ।
Thus told by Vaidēhi, the monkey replied these words,with
folded ands, standing before Sitā:
“एवंविधं स्निग्धं वाक्यं भाषितुम् त्वं एव
अर्हसि ।
सौम्ये तव एतत् वचनं सारवत् स्निग्धमेव च ।
Only you can talk such affectionate words. O amiable one,
tese your words are significant and affectionate.
यदि त्वं अनुमन्यसे इमाः तु खलु सर्वा राक्षस्यो
अहं हन्तुं इच्छामि याभिः त्वं पुरा तर्जिता ।
If you permit, I wish to kill all these Rakshasis by whom
you were threatened previously.”
हनुमता एवमुक्ता यशस्विनी वैदेही जनकात्मजा धर्मसहितं हनुमन्तं उवाच ।
Thus told by Hanuman, the renowned Vaidehi, daughter of
Janaka, told Hanuman, full of righteousness:
वानरोत्तम राजसंश्रयवश्यानां पराज्ञया कुर्वन्तीनां
विधेयानां च दासीनां कः कुप्येत् ।
O best of monkeys, who will get angry with the slaves who
are under the protection and control of the king, who are carrying out the
orders of others, and who are obedient?
भाग्यवैषम्यदोषेण पुरस्तात् दुष्कृतेन च मया एतत् प्राप्यते । सर्वम्
स्वकृतं हि उपभुज्यते ।
This happened to me by the defect of lack of good luck and
because of previous bad deeds. Everything ensuing from one’s actions is indeed
experienced.
दशायोगात् मया एतत् प्राप्तव्यं तु इति निश्चितम् । दुर्बला अहं
इह रावणस्याः दासीनां मर्षयामि ।
It has been ordained that this should be undergone by me
because of the planetary conjunctions. I forgive here the weaknesses of the
servants of Rāvaṇa.
वानरोत्तम इह रावणेन आज्ञप्ता राक्षस्यः मां अतर्जयन् । तस्मिन् हते तर्जनं न कुर्युः ।
O the best of monkeys, here the Rākshasis threatened me
ordered by Rāvaṇa. With him dead, they
will not use any threat.
कृतार्थं भर्तारं सलक्ष्मणं द्रष्टुं
इच्छामि ।
I wish to see my husband who has accomplished his purpose,
with Lakshmana.
ततः शिरस्स्नातां
युवतीभिः अलंकृतां सीतां दीप्तां शिबिकां आरोप्य विभीषणः आजहार ।
Then, Vibhishana brought Sita, who bathed her head and was
adorned by young damsels, making her get into an illumined palanquin.
रक्षोगृहचिरोषितां तां आगतां उपश्रुत्य हर्षो दैन्यं च रोषश्च त्रयं राघवः आविशत् ।
Hearing of the arrival of her (Sita), who had stayed at the
house of the Rākshasa for a long time, joy, misery and anger, all three,
possessed Rāghava.
विभीषणेन अनुगता लज्जया तु स्वेषु गात्रेषु
अवलीयन्ती सा मैथिली भर्तारं अभ्यवर्तत ।
As if hiding herself in her own limbs, Maithili approached
her husband, accompanied by Vibhishaṇa.
सोम्यतरानना पतिदेवता विस्मयात् च प्रहर्षात्
च स्नेहात् च भर्तुः सौम्यं मुखं उदैक्षत ।
She, of amiable face and regarding her husband as god,
looked up at her husband’s amiable face with wonder, joy and affection.
तां तु पार्श्वस्थितां प्रह्लां मैथिलीम्
सम्प्रेक्ष्य रामः हृदयान्तर्गतक्रोधो व्याहर्तुं उपचक्रमे ।
Looking at Maithili, who stood by his side humbly, Rāma
began to address her, with anger at heart.:
भद्रे मया रणे शत्रुं जित्वा एषा निर्जिता असि । पौरुषा यत्
अनुष्ठेयं तदेतत् उपपादितम् ।
O gentle one, the enemy being conquered by me in the
battle, you are recovered. What was to be observed by manliness, that has been
now accomplished.
अमर्षस्य अन्तं गतो अस्मि । धर्षणा सम्प्रमार्जिता ।
अवमानश्च शत्रुश्च मया युगपत् उद्धृतौ ।
I have reached the end of anger; the insult has been wiped
out; both the disgrace and the enemy have been rooted out simultaneously.
अद्य मे पौरुषं दृष्टं । अद्य मे सफलः श्रमः । अद्य
अहं तीर्णप्रतिज्ञः अद्य च आत्मनः प्रभवामि ।
Today, my manliness has been seen. Today, my labours have
been fruitful. Today I am redeemed of my vow and today I am master of myself.
प्राप्तचारित्रसन्देहा मम प्रतिमुखे स्थिता
नेत्रातुरस्य दीपो इव दृढम् प्रतिकूला मे असि ।
Standing before me with your character having acquired
doubt, you have now become unfavourable like a lamp to one suffering from an
eyesore.
जनकात्मजे अद्य यथेष्टं तद्गच्छ तु अनुजाने । भद्रे एता दश दिशो ।
मे त्वया कार्यं न अस्ति ।
O daughter of Janaka, go as you like and I consent. O good
one, there are these ten directions. There is nothing for me to do with you.
कुले जातः कः तेजस्वी पुमान् हि परगृहोषितां
स्त्रियं सुहृल्लेख्येन चेतसा पुनः आदद्यात् ।
Which man, born in a good family and of good reputation,
will take back with eager consciousness a woman who lived in another's house?
रावणाङ्कपरिक्लिष्टां दुष्टेन चक्षुषा दृष्टां त्वां महत् कुलं व्यपदिशन् कथं
पुनः आदद्यात् ।
How can I, claiming a great lineage, take back you,
disgraced by being on the lap of Rāvaṇa and seen by his wicked eye?
मे त्वयि अभिष्वङ्गो नास्ति । यथेष्टं इतः गम्यताम् ।
I have no desire for you. You may go from here as you
please.
परुषं रोमहर्षणं एवमुक्ता तु वैदेही शनैः गद्गदया वाचा भर्तार इदं अब्रवीत् ।
Told thus harsh and har-raising words, Vaidehi said slowly
this to her
husband in a faltering voice.
वीर किं मां ईदृशं श्रोत्रदारुणम् रूक्षं असदृशं वाक्यं प्राकृतः प्राकृतां इव श्रावयसे ।
O valiant one, why do you make me hear such harsh and
unbecoming words that are painful to the ear, like a common man addressing a
common woman?
महाबाहो यथा त्वं अवगच्छसि तथा न अस्मि । मे प्रत्ययं गच्छ येन
चारित्रेण एव ते शपे ।
O you of mighty arm, I am not like what you make out. Have
belief in me, I swear to you by my character!
पृथक् स्त्रीणां प्रचारेण तां जातिं परिशङ्कसे । इमां
शङ्कां तु परित्यज यदि ते अहं परीक्षिता ।
You suspect the whole womankind by the conduct of some
women. Give up your suspicion, had I been well observed by you.
प्रभो यदि अहं विवशा गात्रसंस्पर्शं गता अस्मि तत्र
मे कामकारो न दैवं तत्र अपराध्यति ।
My lord, if I, not being in my power, had body contact with
another, it was not of my volition, fate is to blame here.
मदधीनं तु यत् तत् मे हृदयं त्वयि वर्तते । पराधीनेषु
गात्रेषु अनीश्वरा किं करिष्यामि ।
That which is in my control, my heart, has been fixed in
you. What can I, the powerless one, do when my body was in another's control?
मानद सहसंवृद्धभावेन संसर्गेण च यदि अहं ते न
विज्ञाता तेन शाश्वतं हता अस्मि ।
O fountain of honour, if I am not well known to you because
of our living together for long and intimacy, alas, I am ruined for ever.
राजन् यदा ते प्रेषितः वीरो हनुमान् अवलोककः लङ्कास्था अहं त्वया किं तदा न
विसर्जिता ।
O King, why was I, being in Lanka, not abandoned by you
right then, when Hanumān was sent by you to look for me?
वीर वानरस्य अस्य प्रत्यक्षं तद्वाक्यसमनन्तरं त्वया
सन्त्यक्तया मया जीवितं त्यक्तं स्यात् ।
O valiant one, if I had been renounced by you by a direct
message through the monkey, my life also would have been renounced by me then.
ते जीवितं संशये न्यस्य अयं श्रमो वृथा न स्यात्
अयं सुहृज्जनपरिक्लेशो
च तव
निष्फलः न ।
Placing your life in doubt, this trouble would not have
been in vain; so also the troubles of your allies would not have been futile.
नरशार्दूल लघुना मनुष्येण इव क्रोधं एव अनुवर्तता
त्वया तु
स्त्रीत्वं एव पुरस्कृतम् ।
O tiger among men, by you, following only anger like by an
ordinary man, only womanhood has been seen by you.
बाल्ये निपीडितः मम पाणिः न प्रमाणीकृतः मम भक्तिश्च
शीलं च
सर्वं ते पृष्ठतः कृतम् ।
No heed has been paid to my hand being taken (in marriage)
and my devotion, character and all relegated to the rear by you.
सौमित्रे चितां मे कुरु हव्यवाहनं प्रवेक्ष्ये ।
Son of Sumitra, prepare the funeral pyre for me; I will
enter the fire.
रामस्य आकारसूचितं मनश्छन्दं विज्ञाय रामस्य मते स
वीर्यवान् सौमित्रिः चितां चकार ।
Understanding Rāma's mind by signs, with the consent of
Rāma, the valiant Sowmitri prepared the pyre.
तदा रामं शनैः अधोमुखं प्रदक्षिणं कृत्वा देवताभ्यश्च
ब्राह्मणेभ्यश्च प्रणम्य मैथिली ।
Then, circumambulating Rama with downcast face, and saluting
gods and Brahmanas, Maithili (said):
“यथा मे हृदयं नित्यं राघवात् न अपसर्पति तथा लोकस्य साक्षी पावकः मां सर्वतः पातु ।
If my heart had never swayed away from Rāghava, then, may
Fire, a witness to the world, protect me on all sides.
यथा मां शुद्धचारित्रां दुष्टां जानाति राघवः तथा
लोकस्य साक्षी
पावकः मां सर्वतः पातु ।
If my character is pure though Raghava takes me as bad,
then, may Fire, a witness to the world, protect me on all sides.
कर्मणा मनसा वाचा यथा अहं सर्वधर्मज्ञं राघवं न
अतिचरामि तथा मां पावकः पातु ।
If I do not transgress Raghava, who is aware of all
righteousness, by deed, mind or word, then, may Fire protect me.”
एवमुक्त्वा तु वैदेही हुताशनम् परिक्रम्य निःशङ्केन अन्तरात्मना ज्वलनं
दीप्तं विवेश ।
Saying thus, and going round the fire, Vaidēhi entered the
blazing and flaming fire with a conscience devoid of any doubt.
ततः सहस्ताभरणान् विपुलान् भुजान् प्रगृह्य
त्रिदशश्रैष्ठाः प्राञ्जलिं स्थितं राघवं अब्रुवन् ।
Then raising up their broad arms bedecked with ornaments,
the eminent gods said to Rāghava who stood with folded hands:
“सर्वस्य लोकस्य कर्ता ज्ञानवतां श्रेष्ठो वरः कथं सीतां हव्यवाहने
पतन्तीं उपेक्षसे ।
How can you, the maker of all worlds, the foremost of the
cognoscenti, and the best, be indifferent at Sitā falling into fire?
विभावसुः वैदेहीं अङ्के कृत्वा रामाय ददौ लोकस्य साक्षी पावकः तदा रामं
अब्रवीत् च ।
The Fire God gave Vaidēhi from his lap to Rāma, and Fire,
the witess fo the world, told Rama:
राघव विशुद्धभावां निष्पापां पतिगृह्णीष्व ।
Raghava, accept the one, pure at heart and sinless.
एवमुक्तो महातेजा द्युतिमान् दृढविक्रमः धर्मभृतां वरः रामो त्रिदशश्रेष्ठं
अब्रवीत् ।
Thus told, Rāma of great effulgence, brilliant, of steady
prowess, and the best of the upholders of righteousness, told the foremost of
celestials:
“स्निग्धानां लोकमान्यानां एवं च वदतां सर्वेषां वो शुभम् हितं वचः अवश्यं
तु मया कार्यं ।
The auspicious and beneficial commands spoken thus by all,
filled with affection and respected by the world, shall be carried out by me
certainly.”
एतत् राघवेण सुभाषितं शुभं वाक्यं श्रुत्वा
इदं शुभतरं
वाक्यं महेश्वरः व्याजहार ।
Hearing this auspicious speech well spoken by Rāghava, Mahēṡwara
uttered more auspicious words:
“एष राजा दशरथो विमानस्थः तव पिता । लक्ष्मणेन सह
भ्रात्रा त्वं एनं अभिवादय ।
This King Dasaratha in the Vimana is your father. Salute
him with your brother Lakshmana.”
महादेववचः श्रुत्वा काकुत्स्थः विमानशिखरस्थस्य पितुः
सहलक्ष्मणः प्रणाममकरोत् ।
Hearing the words of Mahēṡwara, Kākutstha, along with
Lakshmaṇa, made obeisance to his father, seated high in the Vimāna.
हर्षेण महता आविष्टो दशरथः तदा पुत्रं बाहुभ्यां
सम्परिष्वज्य ततो वाक्यं समाददे ।
Filled with great joy and embracing his son with both hands
then Dasaratha uttered tese words:
“ते सत्यं प्रतिशृणोमि मे स्वर्गो बहुमतः न । सौम्य
पुरुषोत्तम यथा सुरेश्वरैः रावणस्य वधार्थं इदं विहितं
इदानीं तु विजानामि ।
I swear to you truly that heaven is not a big deal for me.
O amiable one, the best of men, now only I understand how this has been
arranged by the lords of gods for the killing of Ravana.
रावणं च रणे हत्वा देवाः ते परितोषिताः । भ्रातृभिः
सह राज्यस्थो दीर्घं आयुः अवाप्नुहि ।
The gods are very pleased with you with Ravana being
killed. Attain long life being installed in the kingdom with your brothers.
इति ब्रुवाणं राजानं रामः प्राञ्जलिः अब्रवीत् ।
To the king who spoke thus, Rāma said, with folded hands:
“धर्मज्ञ कैकेय्या भरतस्य च प्रसादं कुरु । प्रभो सपुत्रां त्वां
त्यजामि इति यत् कैकयी त्वया उक्ता स घोरः शापः केकयीं
सपुत्रां न स्पृशेत् ।
O knower of dharma, show grace to Kaikēyi and Bharata. My
lord, may not that dreadful curse affect Kaikeyo along with her son, which you
told Kaikeyi, ‘'I renounce you along with your son'.”
स महाराजो तथा इति कृताञ्जलिं रामं उक्त्वा लक्ष्मणं च परिष्वज्य पुनः वाक्यं उवाच
ह ।
Saying 'may it be so,' to Rāma, who was with folded hands,
and embracing he told Lakshman these words:
“रामं वैदेह्या सीतया सह भक्त्या शुश्रूषता त्वया
धर्मचरणं विपुलं यशश्च अवाप्तं ।
By you serving Rāma along with Vaidehi called Sita with
devotion, observance of dharma and wide fame have been attained.”
स तथा प्राञ्जलिं स्थितं लक्ष्मणं उक्त्वा
महाबाहुः धर्मात्मा राजा विदेहीं शुभं वचनं उवाच ।
After speaking to Lasksmana, who was standing with foled
hands, that ighty-armed righteous-souled king told these auspicious words to
Vaidehi:
“वैदेहि मन्युः न तु कर्तव्यो त्यागं इमं प्रति । रामेण इदं
त्वत् हितैषिणा विशुद्ध्यर्थं कृतं वै ।
Vaidēhi, you should not show any anger against this (Rama)
about your renouncement. This was done by Rama in your interests for
purification.
इति पुत्रौ सीतां च प्रतिसमादिश्य राघवः नृपः दशरथो
इन्द्रलोकं विमानेन ययौ ।
Having thus advised both his sons and Sitā, King Daṡaratha,
of Raghu's lineage, went to the world of Indra in Vimāna.
ततः शैलोपमं वीरं प्राञ्जलिं पार्श्वतः स्थितम् । अब्रवीद्राघवो वाक्यं
हनुमन्तं प्लवङ्गमम् ॥
गच्छ सौम्य पुर्रें लङ्कां विजयेनाभिनन्द्य
च । वैदेह्यै
मां कुशलिनं सुग्रीवं च सलक्ष्मणम् । आचक्ष्व जयतां श्रेष्ठ रावणं च मया हतम् ॥
प्रियमेतदुदाहृत्य मैथिल्यास्त्वं हरीश्वर ।
प्रतिगृह्य च सन्देशम् उपावर्तितुमर्हसि ॥
इति प्रतिसमादिष्टो हनुमान् मारुतात्मजः । वृक्षमूले
निरानन्दां राक्षसीभिः समावृताम् ॥
निभृतः प्रणतः प्रह्वः सोऽभिगम्याभिवाद्य च । रामस्य
वचनं सर्वं आख्यातुमुपचक्रमे ॥
वैदेहि कुशली रामः सहसुग्रीवलक्ष्मणः । विभीषणसहायश्च
हरीणां सहितो बलैः ॥
कुशलं चाहु सिद्धार्थो हतशत्रुररिन्दमः ॥
विभीषणसहायेन रामेण हरिभिः सह । निहतो रावणो देवि
लक्ष्मणस्य नयेन च ॥
पृष्ट्वा तु कुशलं रामो वीरस्त्वां रघुनन्दनः ।
अब्रवीत् परमप्रीतः कृतार्थेनान्तरात्मना ॥
प्रियमाख्यामि ते देवि त्वां तु भूयः सभाजये ।
दिष्ट्या जीवसि धर्मज्ञे जयेन मम संयुगे ।
लब्धो नो विजयः सीते स्वस्था भव गतव्यथा । रावणश्च हतः शत्रुः
लङ्का चेयं
वशीकृता ॥
मया ह्यलब्धनिद्रेण दृतेन तव निर्जये । प्रतिज्ञैषा
विनिस्तीर्णा बद्ध्वा सेतुं महोदधौ ॥
सम्भ्रमश्च न गन्तव्यो वर्तन्त्या रावणालये ।
विभीषणविधेयं हि लङ्कैश्वर्यमिदं कृतम् ॥
तदाश्वसिहि विश्वस्ता स्वगृहे परिवर्तसे । अयं
चाभ्येति संहृष्टः त्वद्दर्शनसमुत्सुकः ॥
एवमुक्ता समुत्पत्य सीता शशिनिभानना । अब्रवीत् परमप्रीता हर्षगद्गदया
गिरा ॥
न हि पश्यामि सदृशम् चिन्तयन्ती प्लवङ्गम ।
मत्प्रियाख्यानाकस्येह तव प्रत्यभिनन्दनम् ॥
हिरण्यं वा सुवर्णं वा रत्नानि विविधानि च । राज्यं
वा त्रिषु लोकेषु नैतदर्हति भाषितुम् ॥
एवमुक्तस्तु वैदेह्या प्रत्युवाच प्लवङ्गमः ।
गृहीतप्राञ्जलिर्वाक्यं सीतायाः प्रमुखे स्थितः ॥
स्निग्धमेवंविधं वाक्यम् त्वमेवार्हसि भाषितुम् । तवैतद्वचनं सौम्ये
सारवत् स्निग्धमेव
च ॥
इमास्तु खलु राक्षस्यो यदि त्वमनुमन्यसे ।
हन्तुमिच्छाम्यहं सर्वा याभिस्त्वं तर्जिता पुरा ।
एवमुक्ता हनुमता वैदेही जनकात्मजा । उवाच धर्मसहितं
हनुमन्तं यशस्विनी ॥
राजसंश्रयवश्यानां कुर्वन्तीनां पराज्ञया । विधेयानां
च दासीनां कः कुप्येद्वानरोत्तम ॥
भाग्यवैषम्यदोषेण पुरस्ताद्दुष्कृतेन च ।
मयैतत्प्राप्यते सर्वम् स्वकृतं ह्युपभुज्यते ॥
प्राप्तव्यं तु दशायोगात् मयैतदिति निश्चितम् ।
दासीनां रावणस्याहम् मर्षयामीह दुर्बला ॥
आज्ञप्ता रावणेनेह राक्षस्यो मामतर्जयन् । हते
तस्मिन्न कुर्युर्हि तर्जनं वानरोत्तम ॥
भर्तारं द्द्रष्टुमिच्छामि krtaartham
सलक्ष्मणम्
॥
ततः सीतां शिरस्स्नातां युवतीभिरलंकृताम् । आरोप्य शिबिकां दीप्तां आजहार विभीषणः ॥
तामागतामुपश्रुत्य रक्षोगृहचिरोषिताम् । हर्षो दैन्यं
च रोषश्च त्रयं राघवमाविशत् ॥
लज्जया त्ववलीयन्ती स्वेषु गात्रेषु मैथिली ।
विभीषणेनानुगता भर्तारं साऽभ्यवर्तत ॥
विस्मयाच्च प्रहर्षाच्च स्नेहाच्च पतिदेवता । उदैक्षत
मुखं भर्तुः सौम्यं सोम्यतरानना ॥
तां तु पार्श्वस्थितां प्रह्लां रामः
सम्प्रेक्ष्य मैथिलीम् । हृदयान्तर्गतक्रोधो व्याहर्तुमुपचक्रमे ॥
एषाऽसि निर्जिता भद्रे शत्रुं जित्वा मया रणे ।
पौरुषाद्यदनुष्ठेयं तदेतदुपपादितम् ॥
गतोऽस्म्यन्तममर्षस्य धर्षणा सम्प्रमार्जिता ।
अवमानश्च शत्रुश्च मया युगपदुद्धृतौ॥
अद्य मे पौरुषं दृष्टं अद्य मे सफलः श्रमः । अद्य
तीर्णप्रतिज्ञोऽहं प्रभवाम्यद्य चात्मनः ॥
प्राप्तचारित्रसन्देहा मम प्रतिमुखे स्थिता । दीपो
नेत्रातुरस्येव प्रतिकूलाऽसि मे दृढम् ॥
तद्गच्छ त्वानुजानेऽद्य यथेष्टं जनकात्मजे । एता दश
दिशो भद्रे कार्यमस्ति न मे त्वया ॥
कः पुमान् हि कुले जातः स्त्रियं परगृहोषिताम् ।
तेजस्वी पुनरादद्यात् सुहृल्लेख्येन चेतसा ॥
रावणाङ्कपरिक्लिष्टां दृष्टां दुष्टेन चक्षुषा । कथं
त्वां पुनरादद्यात् कुलं व्यपदिशन् महत् ॥
नास्ति मे त्वय्यभिष्वङ्गो यथेष्टं गम्यतामितः ॥
एवमुक्ता तु वैदेही परुषं रोमहर्षणम् । शनैर्गद्गदया
वाचा भर्तारमिदमब्रवीत् ॥
किं मामसदृशं वाक्यम् ईदृशं श्रोत्रदारुणम् । रूक्षं
श्रावयसे वीर प्राकृतः प्राकृतामिव ॥
न तथाऽस्मि महाबाहो यथा त्वमवगच्छसि । प्रत्ययं गच्छ
मे येन चारित्रेणैव ते शपे ॥
पृथक्स्त्रीणां प्रचारेण जातिं तां परिशङ्कसे ।
परित्यजेमां शङ्कां तु यदि तेऽहं परीक्षिता ॥
यद्यहं गात्रसंस्पर्शं गताऽस्मि विवशा प्रभो ।
कामकारो न मे तत्र दैवं तत्रापराध्यति ॥
मदधीनं तु यत्तन्मे हृदयं त्वयि वर्तते । पराधीनेषु
गात्रेषु किं करिष्याम्यनीश्वरा ॥
सहसंवृद्धभावेन संसर्गेण च मानद । यद्यहं ते न
विज्ञाता हता तेनास्मि शाश्वतम् ॥
प्रेषितस्ते यदा वीरो हनुमानवलोककः । लङ्कास्थाऽहं
त्वया राजन् किं तदा न विसर्जिता ॥
प्रत्यक्षं वानरस्यास्य तद्वाक्यसमनन्तरम् । त्वया
सन्त्यक्तया वीर त्यक्तं स्याज्जीवितं मया ॥
न वृथा ते श्रमोऽयं स्यात् संशये न्यस्य जीवितम् ।
सुहृज्जनपरिक्लेशो न चायं विपुलस्तव ॥
त्वया तु नरशार्दूल क्रोधमेवानुवर्तता । लघुनेव
मनुष्येण स्त्रीत्वमेव पुरस्कृतम् ॥
न प्रमाणीकृतः पाणिः बाल्ये मम निपीडितः । मम
भक्तिश्च शीलं च सर्वं ते पृष्ठतः कृतम् ॥
चितां मे कुरु सौमित्रे प्रवेक्ष्ये हव्यवाहनम् ॥
स विज्ञाय मनश्छन्दम् रामस्याकारसूचितम् । चितां चकार
सौमित्रिः मते रामस्य वीर्यवान् ॥
अधोमुखं तदा रामं शनैः कृत्वा प्रदक्षिणम् । प्रणम्य
देवताभ्यश्च ब्राह्मणेभ्यश्च मैथिली ॥
यथा मे हृदयं नित्यं नापसर्पति राघवात् । तथा लोकस्य
साक्षी मां सर्वतः पातु पावकः ॥
यथा मां शुद्धचारित्रां दुष्टां जानाति राघवः । तथा
लोकस्य साक्षी मां सर्वतः पातु पावकः ॥
कर्मणा मनसा वाचा यथा नातिचराम्यहम् । राघवं
सर्वधर्मज्ञं तथा मां पातु पावकः ॥
एवमुक्त्वा तु वैदेही परिक्रम्य हुताशनम् । विवेश
ज्वलनं दीप्तं निःशङ्केनान्तरात्मना ॥
ततः सहस्ताभरणान् प्रगृह्य विपुलान् भुजान् ।
अब्रुवंस्त्रिदशश्रैष्ठाः प्राञ्जलिं राघवं स्थितम् ॥
कर्ता सर्वस्य लोकस्य श्रेष्ठो ज्ञानवतां वरः ।
उपेक्षसे कथं सीतां पतन्तीं हव्यवाहने ॥
ददौ रामाय वैदेहीं अङ्के कृत्वा विभावसुः । अब्रवीच्च
तदा रामं साक्षी लोकस्य पावकः ॥
विशुद्धभावां निष्पापां पतिगृह्णीष्व राघव ॥
एवमुक्तो महातेजा द्युतिमान् दृढविक्रमः अब्रवीत् त्रिदशश्रेष्ठं रामो धर्मभृतां वरः ॥
अवश्यं तु मया कार्यं सर्वेषां वो वचः शुभम् ।
स्निग्धानां लोकमान्यानां एवं च वदतां हितम् ॥
एतच्छ्रुत्वा शुभं वाक्यं राघवेण सुभाषितम् । इदं
शुभतरं वाक्यं व्याजहार महेश्वरः ॥
एष राजा दशरथो विमानस्थः पिता तव । लक्ष्मणेन सह
भ्रात्रा त्वमेनमभिवादय ॥
महादेववचः श्रुत्वा काकुत्स्थः सहलक्ष्मणः ।
विमानशिखरस्थस्य प्रणाममकरोत् पितुः ॥
हर्षेण महताऽऽविष्टो पुत्रं दशरथस्तदा । बाहुभ्यां
सम्परिष्वज्य ततो वाक्यं समाददे ॥
न मे स्वर्गो बहुमतः सत्यं प्रतिशृणोमि ते ।
इदानीं तु विजानामि यथा सौम्य सुरेश्वरैः । वधार्थं
रावणस्येदम् विहितं पुरुषोत्तम ॥
रावणं च रणे हत्वा देवास्ते परितोषिताः । भ्रातृभिः
सह राज्यस्थो दीर्घमायुरवाप्नुहि ॥
इति ब्रुवाणं राजानं रामः प्राञ्जलिरब्रवीत् ॥
कुरु प्रसादं धर्मज्ञ कैकेय्या भरतस्य च । सपुत्रां
त्वां त्यजामीति यदुक्ता कैकयी त्वया ।
स शापः केकयीं घोरः सपुत्रां न स्पृशेत् प्रभो ॥
स तथेति महाराजो राममुक्त्वा कृताञ्जलिम् । लक्ष्मणं
च परिष्वज्य पुनर्वाक्यमुवाच ह ॥
अवाप्तं धर्मचरणं यशश्च विपुलं त्वया । रामं
शुश्रूषता भक्त्या वैदेह्या सह सीतया ॥
स तथोक्त्वा महाबाहुर्लक्ष्मनं प्राञ्जलिं
स्थितम् । उवाच राजा धर्मात्मा विदेहीं वचनं शुभम् ॥
कर्तव्यो न तु वैदेहि मन्युस्त्यागमिमं प्रति ।
रामेणेदं विशुद्ध्यर्थं कृतं वै त्वद्धितैषिणा ॥
इति प्रतिसमादिश्य पुत्रौ सीतां च राघवः । इन्द्रलोकं
विमानेन ययौ दशरथो नृपः ॥
53. Coronation of Rama
काकुत्स्थे प्रतिप्रयाते पाकशासनः महेन्द्रः
परमप्रीतो प्राञ्जलिं स्थितं राघवं अब्रवीत् ।
After Kākutstha (Daṡaratha) returned, Mahēndra, conqueror
of Pāka, extremely pleased, told Rama, standing with folded hands:
“परन्तप राम तव अस्माकं दर्शनं अमोघं । तेन
प्रीतियुक्ताः स्म । यत् मनसा इच्छसि त्वं ब्रूहि ।
O Rama, scorcher of enemies, your seeing us will not go in
vain. We are pleased with you. Utter what you desire from heart.”
एवमुक्तः तु काकुत्स्थः कृताञ्जलिः
प्रत्युवाच ।
Thus told, Kakutstha replied with folded hands:
“मम हेतोः पराक्रान्ता ये वानराः यमसादनं गता ते सर्वे जिवितं प्राप्य
समुत्तिष्ठन्तु ।
Let all the monkeys, who went to the abode of Yama
verpowered by enemy for my sake, rise up getting back life.”
ततः सर्वे समुत्थिताः राघवाय अभ्यवादयन् ।
Then, all rose up and saluted Raghava.
परिपूर्णार्थं काकुत्स्थं दृष्ट्वा सर्वे सुरोत्तमाः परमप्रीताः रामं
सलक्ष्मणं स्तुत्वा अब्रुवन् ।
Then, all the eminent gods, seeing Kakutstha of
accomplished purpose, praised Rama and Lakshmaṇa, and said extremely pleased:
“वीर इतो अयोध्यां गच्छ वानरान् च विसर्जय । एनां
अनुरक्तां तपस्विनीं मैथिलीं सान्त्वयस्व ।
O valiant one, go to Ayōdhyā from here, and give leave to
the monkeys. Console this ascetic Maithili, devoted to you.
त्वच्छोकात् व्रतचारिणम् भ्रातरं भरतं पश्य ।
गत्वा आत्मानं च अभिषेचय पौरान् प्रहर्षय ।
See your brother Bharata, who is observing austerities on
account of his sorrow for you, Going there, crown yourself too and make all the
citizens happy.”
एवमुक्त्वा तं आमन्त्र्य हृष्टाः सुरा दिवं जग्मु
।
Having said so , the pleased gods took leave and went to
heaven.
तां रात्रिमुषितं सुखोदितं अरिन्दमं रामं विभीषणः
जयं पृष्ट्वा प्राञ्जलिः वाक्यं अब्रवीत् ।
Vibhishana greeted with cry of victory and said these words
to Rama, the vanquisher of foes, who spect that night and rose up refreshed:
“स्नानानि च अङ्गरागाणि वस्त्राणि आभरणानि च तत्सर्वं मदनुग्रहकाम्यया
प्रतिगृह्णीष्व ।.
With a view to showing grace to me, accept the bath,
unguents, clothes and ornaments.
एवमुक्तस्तु काकुत्स्थः विभीषणं प्रत्युवाच ।
Thus told, Kākutstha responded to Vibheeshaṇa:
“धर्मचारिणं केकयीपुत्रं भरतं तं विना मे स्नानं वस्त्राणि आभरणानि च न बहुमतं ।
Without Bharata, the son of Kaikēyi, observer of dharma,
the bath, clothes and ornaments are not to my like.
राक्षसेश्वर मे क्षिप्रं विमानं उपस्थापय । सौम्य मां
अनुजानीहि । विभीषण पूजितो अस्मि ।
Lord of Rakshasas, get ready the Vimana quickly for me. O
amiable one, give leave to me. Vibhishana, I am honoured.”
ततः काञ्चनचित्राङ्गं मनोजवम् तद्विमानं रामाय
निवेदयित्वा विभीषणः तत्र तस्थौ ।
Then, Vibhishana stood there having announced to Rama that
Vimana wrought in gold and fleet like the mind.
ततो रामः तद्विमानं अनुत्तमं लज्जमानां यशस्विनीं वैदेहीं अङ्केनादाय
विक्रान्तेन धनुष्मता भ्रात्रा लक्ष्मणेन सह आरुरोह ।
Then, Rāma ascended that Vimana, taking the shy and
renowned Vaidehi in his lap along with his valorous brother and bowman, Lakshmaṇa.
ते सर्वे वानरा महाबलाः राक्षसाश्च यथासुखं असम्बाधं तस्मिन् दिव्ये
हृष्टा उपाविशन्
।
All those mighty monkeys and Rākshasas also gladly sat in
that divine Vimāna in comfort and without congestion.
रामेण अनुज्ञातं तु अनुत्तमं तद्विमानं श्वसनेन महामेघः यथा
उद्धतो उत्पपात ।
Given leave by Rama that unexcelled Vimāna rose up into the
sky like a great cloud driven by wind.
अयोध्यां तु समालोक्य राघवः चिन्तयामास । चिन्तयित्वा
प्लवङ्गमम् हनूमन्तं उवाच ।
Raghava thought on seeing Ayodhya. Having thought, he told
the monkey, Hanuman.
भरतस्तु त्वया मम वचनात् कुशलं वाच्यः ।
सिद्धार्थं मां सभार्यं सहलक्ष्मणं तस्मै शंस ।
Bharata must be told of my welfare at my instance. Inform
him of my being accomplished of purpose, wit wife and Lakshmana.
इति प्रतिसमादिष्टो मारुतात्मजः हनुमान् मानुषं रूपं धारयन् अयोध्यां
त्वरितो ययौ ।
Thus instructed, Hanumān, the son of Vāyu, taking a human
form, set out to Ayōdhyā quickly.
अयोध्यायाः क्रोशमात्रे तु चीरकृष्णाजिनाम्बरं दीनं कृशं आश्रमवासिनम्
पादुके ते
पुरस्कृत्य वसुन्धरां
प्रशासन्तं भरतं ददर्श ।
With Ayōdhyā still a distance of a Krōṡa away, he saw
Bharata, downcast, emaciated, clad in the skin of the black antelope, living in
a hermitage, ruling the earth placing those two sandals in front.
तं धर्मं इव धर्मज्ञं अपरं देहवन्तं इव मरुतात्मजः हनुमान् प्राञ्जलिः
वाक्यं उवाच ।
Hanumān, the son of Vāyu, with folded hands said these
words to him, who was well versed in dharma and like another dharma incarnate:
“दण्डकारण्ये वसन्तं चीरजटाधरम् काकुत्स्थं यं त्वं
अनुशोचसि स त्वां कुशलं अब्रवीत् । अस्मिन् मुहूर्ते भ्रात्रा रामेण सह त्वम् सङ्गतः ।
That Kākutstha, who lives in Daṇḍakaraṇya clad in tree bark
and with matted locks, whom you are grieving, inquires of your wellbeing. This
moment you will be reunited to your brother Rāma.
एवमुक्तो हनुमता भ्रातृवत्सलः भरतो प्रियवादिनं हनुमन्तं इदं उवाच ।
Thus told by Hanuman, Bharata, fond of his brother, told
this to Hanuman, the pleasant-speaking”
“बहूनि नाम वर्षाणि सुमहद्वनं गतस्य प्रीतिकरं मम
नाथस्य कीर्तनं अहं शृणोमि ।
I hear the happy mentioning of my lord, who had left for
the great forest for many years.
इयं कल्याणी लौकिकी गाथा बत मे प्रतिभाति । जीवन्तं नरं आनन्दो
वर्षशतात् अपि एति ।
Verily, the saying of the people appers to me tobe true
that happiness comes to one even after a hundred years, if one is alive.”
परमानन्दं श्रुत्वा तु सर्वा दशरथस्त्रियः कौसल्यां प्रमुखे कृत्वा
नन्दिग्रामं उपागमन् ।
Hearing the siupremely happy news, all the women of
Dasaratha arrived at Nadigramam putting Kousalya in front.
तत्तु कृत्स्नं तु नगरं नन्दिग्रामं उपागमत् । ततो
हर्षसमुद्भूतो निस्वनो दिवं अस्पृशत् ॥
The entire city arrived at nandigramam. Then the noise that
arose out of their jubilation touched the sky.
विमानस्थं तं
नराः सोमं अम्बरे इव ददृशुः ।
The people saw Rama seated in the Vimna like the moon in
the sky.
भरतो प्राञ्जलिः भूत्वा प्रहृष्टो राघवोन्मुखः
यथार्हेण स्वागतेन ततो रामं अपूजयत् ।
The overjoyed Bharata, with folded hands and with face
turned towards raghava, honoured Rama with genuine welcome.
रामस्य ते पादुके तु स्वयं गृहीत्वा धर्मवित् भरतः नरेन्द्रस्य चरणाभ्यां
योजयामास ।
Taking the two sandals of Raama himself, Bharata, who knew
Dharma, fitted them on the two feet of the king.
भरताश्रमं आसाद्य ससैन्यो राघवः रामो तदा रथमास्थाय
उत्तमं नगर प्रययौ । ऐक्ष्वाकाध्युषितं रम्यं पितुः गृहं आससाद ।
Reaching the hermitage of Bharata with the army, Rama of
Raghu’s race
then got into the chariot and went to the city. He reached
the abode of his father, dwelt in by the Ikshvakus.
ततः स प्रयतो वृद्धो वसिष्ठो ब्राह्मणैः सह रामं रत्नमये पीठे ससीतं
संन्यवेशयत् ।
नरव्याघ्रं प्रसन्नेन सुगन्धिना सलिलेन वसवो सहस्राक्षं वासवं यथा अभ्यषिञ्चन् ।
Then the elder holy Vasishṭha, assisted by the Brāhmaṇas,
caused Rāma and Sitā sit in the jeweled throne. He made the tiger among men
bathe with pure and fragrant water as the Vasus did to the thousand-eyed Indra
(Vasava).
तदा तदर्हस्य धीमतः रामस्य अभिषेके भूमिः सस्यवती च
एव पादपाः फलवन्तश्च ।
Then when the intelligent and deserving Rāma was installed,
the earth was full of grain and trees full of fruits.
विभीषणो अथ सुग्रीवो हनुमान् जाम्बवांन् तथा सर्ववानरवृद्धाश्च सर्वे रामेण अक्लिष्टकर्मणा
यथार्हं कामै रत्नैश्च पुष्कलैः पूजिताः । प्रहृष्टमनसः सर्वे यथागतं जग्मुः एव
।
Then Vibhishaṇa, Sugriva, Hanumān, Jāmbavān and all the
elderly monkeys, were duly honored by Rāma, who did everything with ease, with
presents and desired jewels. All went as they came, with gladdened hearts.
धर्मात्मा राघवः च अपि अनुत्तमं राज्यं प्राप्य बहुविधैर्यज्ञैः
ससुतभ्रातृबान्धवः ईजे ।
The righteous-souled Raghava, having obtained the peerless
kingdom, performed various kinds of sacrifices, along with his sons, brothers
and relatives.
लोको निर्दस्युः अभवत् अनर्थः कश्चित् न अस्पृशत् । च वृद्धा
बालानां प्रेतकार्याणि न कुर्वते
स्म ।
The world became free from thieves, no calamity befell
anyone, and elders did not perform last rites for the younger ones.
सर्वं मुदितं एव आसीत् सर्वो धर्मपरो अभवत् । रामं एव
अनुपश्यन्तो परस्पराम न अभ्यहिन्सन् ।
Everyone remained happy. Everyone adhered to Dharma. Seeing
Rāma only, they did not harm each other.
रामो रामो राम इति प्रजानां कथाः अभवन् । रामे राज्यं
प्रशासति रामभूतं जगत् अभूत् ।
Stories with ‘Rāma,Rāma, Rama’ circulated among the people.
When Rama ruled, the world became absorbed in Rama.
इदं पुरा वाल्मीकिना कृतं आर्षं आदिकाव्यं च धन्यं
यशस्यं आयुष्यं राज्ञां च विजायावहं ।
This first epic Vedic poem, authored by Valmiki before,
bestows wealth, fame, longevity and victory to kings.
यः पठेत् शृणुयात् लोके नरः पापात् विमुच्यते ।
ऐश्वर्यं पुत्रलाभश्च भविष्यति न संशयः ।
One who reads or hears I in the world is freed from sins.
Without doubt, prosperity and attainment of progeny results.
एवं एतत् पुरावृत्तं आख्यानं वः भद्रमस्तु ।
विस्रब्धं प्रव्याहरत । विष्णोः बलं प्रवर्धताम् ॥
May this ancient story bring good to you all. Recite it
with serene minds. May the glory of Vishṇu increase.
Om tat sat.
प्रतिप्रयाते काकुत्स्थे महेन्द्रः पाकशासनः ।
अब्रवीत् परमप्रीतो राघवं प्राञ्जलिं स्थितम् ॥
अमोघं दर्शनं राम तवास्माकं परन्तप । प्रीतियुक्ताः
स्म तेन त्वं ब्रूहि यन्मनसेच्छसि ॥
एवमुक्तस्तु काकुत्स्थः प्रत्युवाच
कृताञ्जलिः ॥
मम हेतोः पराक्रान्ता ये गता यमसादनम् । ते सर्वे
जिवितं प्राप्य समुत्तिष्ठन्तु वानराः ॥
ततः समुत्थितास्सर्वे राघवायाभ्यवादयन् ॥
काकुत्स्थं परिपूर्णार्थं दृष्ट्वा सर्वे सुरोत्तमाः
। अब्रुवन् परमप्रीताः स्तुत्वा रामं सलक्ष्मणम् ॥
गच्छायोध्यामितो वीर विसर्जय च वानरान् । मैथिलीं
सान्त्वयस्वैनां अनुरक्तां तपस्विनीम् ॥
भ्रातरं पश्य भरतं त्वच्छोकाद्व्रतचारिणम् । अभिषेचय
चात्मानं पौरान्गत्वा प्रहर्षय ॥
एवमुक्त्वा तमामन्त्र्य हृष्टा
जग्मुस्सुरा दिवम् ॥
तां रात्रिमुषितं रामं सुखोदितमरिन्दमम् । अब्रवीत्
प्राञ्जलिर्वाक्यं जयं पृष्ट्वा विभीषणः ॥
स्नानानि चाङ्गरागाणि वस्त्राण्याभरणानि च । प्रतिगृह्णीष्व तत्सर्वं
मदनुग्रःअकाम्यया ॥.
एवमुक्तस्तु काकुत्स्थः प्रत्युवाच विभीषणम् ॥
तं विना केकयीपुत्रं भरतं धर्मचारिणम् । न मे स्नानं
बहुमतं वस्त्राण्याभरणानि च ॥
उपस्थापय मे क्षिप्रं विमानं राक्षसेश्वर । अनुजानीहि मां सौम्य पूजितोsस्मि
विभीषण ॥
ततः काञ्चनचित्राङ्गं तद्विमानं मनोजवम् ।
निवेदयित्वा रामाय तस्थौ तत्र विभीषणः ॥
आरुरोह ततो रामः तद्विमानमनुत्तमम् । अङ्केनादाय
वैदेहीं लज्जमानां यशस्विनीम् ।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा विक्रान्तेन धनुष्मता ॥
ते सर्वे वानरा हृष्टा राक्षसाश्च महाबलाः ।
यथासुखमसम्बाधं दिव्ये तस्मिन्नुपाविशन् ॥
अनुज्ञातं तु रामेण तद्विमानमनुत्तमम् । उत्पपात
महामेघः श्वसनेनोद्धतो यथा ॥
अयोध्यां तु समालोक्य चिन्तयामास राघवः । चिन्तयित्वा
हनूमन्तं उवाच प्लवङ्गमम् ॥
भरतस्तु त्वया वाच्यः कुशलं वचनान्मम । सिद्धार्थं
शंस मां तस्मै सभार्यं सहलक्ष्मणम् ॥
इति प्रतिसमादिष्टो हनुमान् मारुतात्मजः । मानुषं
धारयन् रूपं अयोध्यां त्वरितो ययौ ॥
क्रोशमात्रे त्वयोध्यायाः चीरकृष्णाजिनाम्बरम् ।
ददर्श भरतं दीनं कृशमाश्रमवासिनम् ।
पादुके ते पुरस्कृत्य प्रशासन्तं वसुन्धराम् ॥
तं धर्ममिव धर्मज्ञं देहवन्तमिवापरम् । उवाच
प्राञ्जलिर्वाक्यं हनुमान् मरुतात्मजः ॥
वसन्तं दण्डकारण्ये यं त्वं चीरजटाधरम् । अनुशोचसि
काकुत्स्थं स त्वां कुशलमब्रवीत् ॥
अस्मिन् मुहूर्ते भ्रात्रा त्वम् रामेण सह सङ्गतः ॥
एवमुक्तो हनुमता भरतो भ्रातृवत्सलः ।
हनुमन्तमुवाचेदम् भरतः प्रियवादिनम् ॥
बहूनि नाम वर्षाणि गतस्य सुमहद्वनम् । शृणोम्यहं
प्रीतिकरं मम नाथस्य कीर्तनम् ॥
कल्याणी बत गाथेयं लौकिकी प्रतिभाति मे । एति
जीवन्तमानन्दो नरं वर्षशतादपि ॥
श्रुत्वा तु परमानन्दं सर्वा दशरथस्त्रियः । कौसल्यां
प्रमुखे कृत्वा नन्दिग्राममुपागमन् ॥
कृत्स्नं तु नगरं तत्तु नन्दिग्राममुपागमत् । ततो
हर्षसमुद्भूतो निस्वनो दिवमस्पृशत् ॥
ददृशुस्तं विमानस्थं नराः सोममिवाम्बरे ॥
प्राञ्जलिर्भरतो भूत्वा प्रहृष्टो राघवोन्मुखः ।
स्वागतेन यथार्हेण ततो राममपूजयत् ॥
पादुके ते तु रामस्य गृहीत्वा भरतः स्वयम् ।
चरणाभ्यां नरेन्द्रस्य योजयामास धर्मवित् ॥
भरताश्रममासाद्य ससैन्यो राघवस्तदा । प्रययौ
रथमास्थाय रामो नगरमुत्तमम् ॥
ऐक्ष्वाकाध्युषितं रम्यम् आससाद पितुर्गृहम् ॥
ततः स प्रयतो वृद्धो वसिष्ठो ब्राह्मणैः सह । रामन्
रत्नमये पीठे ससीतं संन्यवेशयत् ॥
अभ्यषिञ्चन्नरव्याघ्रं प्रसन्नेन सुगन्धिना । सलिलेन
सहस्राक्षं वसवो वासवं यथा ॥
अभिषेके तदर्हस्य तदा रामस्य धीमतः ॥ भूमिः सस्यवती
चैव फलवन्तश्च पादपाः ।
विभीषणोऽथ सुग्रीवो हनुमान् जाम्बवांस्तथा ।
सर्ववानरवृद्धाश्च रामेणाक्लिष्टकर्मणा ।
यथार्हं पूजिताः सर्वे कामै रत्नैश्च पुष्कलैः ।
प्रहृष्टमनसः सर्वे जग्मुरेव यथागतम् ॥
राघवश्चापि धर्मात्मा प्राप्य राज्यमनुत्तमम् । ईजे
बहुविधैर्यज्ञैः ससुतभ्रातृबान्धवः ॥
निर्दस्युरभवल्लोको नानर्थः कश्चिदस्पृशत् । न च स्म
वृद्धा बालानां प्रेतकार्याणि कुर्वते ॥
सर्वं मुदितमेवासीत् सर्वो धर्मपरोअभवत् ।
राममेवानुपश्यन्तो नाभ्यहिन्सन्परस्परम् ॥
रामो रामो राम इति प्रजानामभवन् कथाः । रामभूतं
जगदभूत् रामे राज्यं प्रशासति ॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं राज्ञां च विजायावहम् ।
आदिकाव्यमिदं चार्षं पुरा वाल्मीकिना कृतम् ।
यः पठेत् शृणुयाल्लोके नरः पापाद्विमुच्यते ।
ऐश्वर्यं पुत्रलाभश्च भविष्यति न संशयः ॥
एवमेतत्पुरावृत्तं आख्यानं भद्रमस्तु वः । प्रव्याहरत
विस्रब्धं बलं विष्णोः प्रवर्धताम् ॥
Om tat sat.
